नेपालको पत्रकारिता : बाघको छाला बर्को, गधाको मौका

विनोद ढकाल

‘पत्रकारिताले तिमिलाई मार्नेछ तर तिमि जिउँदो पनि हुनेछौ जब यसभित्र मात्रै रहन्छौं ।’

लगभग दुई दशकको नजिकसम्म पुग्दा पत्रकारिता पेशाकै क्रममा परिचय बनाएका कतिपयले अनौपचारिक कुराकानी गर्दा सोध्छन्– के छ हालखबर ?

‘बाँचिएकै छ ।’

स्कुलमा बुझ्न सक्ने कक्षातिर हुँदा मास्टरले सोध्ने गर्दथे– बाँच्नका लागि खाने कि, खानका लागि बाँच्ने ?

‘यो त कुखुरा पहिला भयो कि अन्डा पहिला आयो भने जस्तो प्रश्न भयो ।’

मास्टर भन्थे,‘तिमीसँग प्रतिप्रश्न गर्न सक्ने र त्यसैमा उत्तर खोज्ने सीप छ, अक्षर पनि राम्रो छ । पक्का नेता बन्छौ ।’

राजनीतिसँग दूर दूरको कुनै सम्बन्ध थिएन । नजोडौं भन्दा भन्दै पेशागत काममा सक्रिय रहँदा तत्कालिन प्रेस चौतरी सुनसरीको सदस्यता दिइयो । राजनीति त्यसबेला बुझियो यो इमान भएको मानिसको चिज होइन । एक बर्ष पनि नभई राजीनामा गरी विशुद्ध पेशागत काममा सक्रिय भइयो । जारी छ ।

उमेर धेरै थिएन, पेशागत म्याराथनमा आफ्ना सहकर्मीलाई अलिक पछाडि नै छाडेर अगाडि बढ्ने क्रममा राजधानी काठमाडौं छिर्ने कौतुहलता जाग्यो । छिरियो, पेशामा हिँडियो, संगत बढ्यो । 

परिचयको दायरा अझ बलियो भयो । मोफसलबाट राजधानी छिरेको मान्छेले नाम चलेका कलाकार देख्दा, नेता भेट्दा दंगदास पनि भइयो होला । कर्म गर्न छाडिएन ।

पोखरीमा सलबलाइरहेको माछो जबसम्म समुद्रमा हाम फाल्दैन, उसलाई त्यो पानीको स्वाद, त्यहाँभित्र रहेका ठूला साना माछाको हैसियत र शक्ति थाहा हुँदैन भन्ने सुनेकै हो । नयाँ कुरै भएन । तैपनि संघर्षको मैदान जति ठूलो भयो, प्रतिस्पर्धी जति धेरै भयो सीपमा निखार त्यति नै बलियो गरी आउँछ भन्ने सुनेकै हो ।

मोफसलमा सीप विकास गरेका साथीहरूलाई एउटा सुझावसहितको अनुभव सुनाउँछु । राजधानी ‘सीप’ले हैन ‘चिप’ले चलेको छ । चाकरीले चलेको छ । गुलामीले दौडिएको छ । जहाँ जागिर छ मालिकको चाकरी गरे हुन्छ, सीप माध्यमिक विषय हो ।

अब खास विषयमा प्रवेश गर्छु । काठमाडौंमा देखिएको, भेटिएको र यसले जिल्ला–जिल्लामा विस्तार गरेको पत्रकारिताको राजनीतिकरण, दलालीकरण र गैरव्यावसायीकरणको भित्रि कथा ।

आम नागरिकलाई स्पष्ट उत्तर छ– यहाँ स्वतन्त्र पत्रकारिताको बहस तिव्र छ । हरेकका ओठका अनिवार्य शव्द हुन् । स्वतन्त्र भएर कोही बाँच्नेवाला छैनन् । स्वतन्त्र हुनु भनेको, राजधानीमा राम्रो खर्चबर्च गर्न नसक्नु, जग्गा घर किन्न नसक्नु, सुखसयलमा बस्न नसक्नु हो । पेशाले के दिन्छ र ? धेरै भन्दा धेरै दिए न्युनतम तलब, १९ हजार ५ सय ।

अचेल भाऊ बढेको छ । ५० हजारसम्म पुगेको छ भन्ने सुनेको छु । तर यसले पनि काठमाडौंमा हाइप्रोफाइल जीवन बाँच्न कठिन छ । त्यसैले यहाँ, ‘नेकपा पत्रकार, नेका पत्रकार, समाजवादी पत्रकार, मधेसी पत्रकार हुनैपर्छ ।’ यतिमात्र होइन, चौधरी, खेतान, दुगडलगायत पत्रकार हुनपर्छ । भारती, अधिकारी या ठूला कन्स्ट्रक्शन पत्रकार हुनैपर्छ ।

नेकपाभित्र ओली, नेपाल, प्रचण्ड, पुन, शर्मा पत्रकार बन्नपर्छ । कांग्रेसभित्र देउवा, खाँण, निधि, कोइराला, सिटौला, सिंह, थापा पत्रकार बन्नपर्छ । यस्तै यस्तै । र, ओठमा हुनुपर्छ– स्वतन्त्र पत्रकारिता । माइतिघरतिर नाराजुलुसमा जानैपर्छ । यो हो, योग्यता ।

धेरैले व्याख्या गर्ने अनेक शव्द निकाल्न सक्छन् । यहि धरातलको सत्य हो । अपवादबाहेकका कुनै व्यक्ति भेट्ने रहर मलाई पनि छ ।

मेरो सिधा तर्क हो– नेपालको पत्रकारिता : बाघ छालाको बर्को, गधाको मौका लिने पेशा बनिरहेको छ ।

कुनै पनि मानिस उसँग डराउनपर्छ, उसलाई फकाउन पर्छ । किनभने, उ पत्रकार हो । उसले लेख्छ, ठोक्छ, बेइज्जत गराउँछ । उसँग नियतमात्र होइन, नियति बनाइदिने ताकत छ । 

२ कक्षामा एउटा धोवीको गधा चर्न नपाउँदा बाघको छाला ओढेर धानबाली छिर्दा गाउँले डराएका थिए भन्ने कथा पढिएको थियो । अहिले यस पेशालाई ‘धन्दा’ बनाउन थालिएको देख्दा मन कुँढिन्छ ।

खासमा पत्रकारिता पेशा अँगाल्नेको ध्येय भनेको टम स्टोपार्डको ‘विश्वलाई परिवर्तन गर्नु छ भने पत्रकारिता छोटो समयको राम्रो हतियार हो, विश्वास गर्नुपर्छ’ भनाईसँग मिल्नुपर्ने थियो । यो भनाईले राजनीतिदेखि अनेक क्षेत्रमा भएको बेथितिलाई थितिमा बदल्नका निम्ति पत्रकारिता हुनुपर्ने थियो ।

माथि उल्लेख गरेका विषयले यो भनाईको समानान्तर नेपाली पत्रकार र पत्रकारिता हिँड्न सक्ला ?

हो, यहि बेथितिलाई बुझेको राज्यले अब हातखुट्टा बाँध्दैछ । आजित भएका राजनीतिज्ञ र व्यक्ति, पेशालाई धन्दा बनाएको बुझेका मानिस सत्तामा रहेका कारणले कानुनको सीमाभित्र बाँध्ने कोशीश भइरहेको छ । उसले पनि बारम्बार भन्छ नि– म पत्रकारिता क्षेत्रबाटै आएको हुँ । हो, उसको बुझाईको पत्रकारिताको कसीमा टेकेर कानुनको डन्डा चलाउने कोशीश भइरहेको छ ।  

नेपालमा चलिरहेको अहिलेको बहस मिडिया काउन्सिल विधयेक, सूचना प्रविधि विधयेकमा छ । यो सरासर नेपालको पत्रकारिता पेशासँग जोडिन्छ, ठोक्किन्छ राज्यको नियतको कारण । भएका एकाध ‘भूल’ अब गल्ती हुनेछन् । त्यसको भागिदार नियोजित रुपमा कानुनको नियतबसको प्रयोगले हुने कारबाहीको नियती पत्रकारले भोग्नुपर्ने हुन सक्छ । यसका धारा–धारा र बुँदा बुँदामा बहस गरी नियतलाई निकालेर कानुन बनाउन दबाब दिनु नै छ ।

यो जिम्मेवारी पत्रकारको मात्र होइन, पत्रकारितालाई माध्यम बनाई त्यसका साधक मानिने जनताले पनि गर्न आवश्यक छ । सचेत जनता यी कानुनमा राखिएका नियतविरुद्ध ओर्लनेछन् वा छैनन् त्यो हेर्न बाँकी छ । यसो गर्दैगर्दा बेथितिमा रहेका पत्रकारलाई पनि सामाजिक दण्ड आम मानिसबाट हुनैपर्छ, बेनकाव गरेर । आम नागरिकले भन्नुपर्छ– बाघ भनी तर्साउने लुकेर अन्न सक्ने गधा हो, त्यस्ताको हकमा ।

पत्रकारिताको परिभाषाको पनि एउटा सीमारेखा कोर्न आवश्यक छ । मानिसका व्यक्तिगत विचार हुन सक्छन् । पेशागत मर्यादाको सीमाभन्दा पर पुगेर कुनै पनि काम गर्नु उचित हुँदैन । यदि कर्मचारीले पेशागत मर्यादा मिच्दा अख्तियार दुरुपयोग गरेको सजायको भागीदार बन्नुपर्छ भने पत्रकारले बिचौलियाको काम गर्दा किन कारबाहीको भागीदार बन्नु नपर्ने ? पत्रकारिताको बर्कोमा नियतबस ठूला ठूला परियोजनामा शेयर मागिन्छ भने त्यो अपहरणकारीले मागेको फिरौति नै हो । त्यस्ता चिजमा कारबाही किन नहुने ? पत्रकारिता चलाएको साहुका हैसियतमा राज्यसँग नीतिगत तहमा कुनै बार्गेनिङ हुन्छ भने त्यसले कारबाही किन नभोग्ने ?

नियतका आधारमा कसलाई कहाँ खुइल्याउने, खुइल्याउन प्रयोग गर्ने अथवा होस्टाइल हुने पात्र बनिएन भने पनि पत्रकार, पत्रकारिता हुन्छ र ? राम्रोलाई राम्रो, नराम्रोलाई नराम्रो भनिदियो, लेखिदियो भने आफ्ना अन्नदाता रिसाउलान् कि भन्ने त्रास र डर मनमा पोको पारिएन भने पनि त्यो पत्रकार हो र ? भन्ने परिभाषा बदल्नु छ । गरिब, निमुखा, किसानको पीडालाई उनका तरेलीबाट लेखिदियो भने अर्डर आउन सक्छ– पत्रकार भावुक बन्नु हुँदैन । तर, विज्ञापनदाता, ठूला भनिने तर राज्यका करोडौं रकममा चलखेल गर्नेको बिहानी, दिउँसो, बेलुका र रात्री क्लवको कथा ‘प्रोफाइल’ हुने पो पत्रकारिता हो त । भन्ने परिभाषा कहिले बदलिएला ?