फरक समाज, प्रवृत्ति र प्रतिविम्ब

 न्युजडेस्कमा काम गरिरहँदा नेपाली समाजका समाचार र मैले मित्रसँग गरिरहेको बहसलाई तुलनात्मक रूपमा विश्लेषण गरिरहेको छु । त्यो विश्लेषणको एउटा टुक्रालाई अनिवार्यताका रूपमा प्रस्तुत गर्नुपर्ने बाध्यता भयो । २३ असार ०७० को न्युजडेस्क सरल थिएन । हुन त नेपाली समाजमा दिनहुँ हुने घटनाको विषयमा समाचार छाप्नु मेरो कर्तव्य बनेको छ । मेरो कर्तव्य र व्यक्तिगत जीवनका प्रसंगहरूबीचको तालमेल मिल्नु–नमिल्नु विश्लेषणको एउटा कडी पनि बन्दो रहेछ, समाचार । धनुषामा एउटी १२ वर्षीया बालिकालाई पुजारीले बलात्कार गरेको अभियोगको समाचार डेस्कमा आयो । दाङमा एक युवतीलाई युवाले सामूहिक बलात्कार गरेको समाचार पनि तुरुन्तै आयो । अनि, एक वृद्धले १२ वर्षीया बालिकालाई बलात्कार गर्ने प्रयास गरेको समाचार पनि आयो । मेरो देशको समाचार भिन्न ठाउँबाट समान घटनाका रूपमा आए । मैले यी समाचारहरूमाथि घोत्लिनु बाध्यता थियो । एकातिर अखबारका पृष्ठमा राख्नुपर्ने अनिवार्यता थियो, अर्कातिर मेरै समाजतिर फर्किएर विश्लेषण गर्नुपर्ने स्थिति पनि ।

यस्तो समाजबाट हुर्किरहेको छ, मुलुक । त्यसकारण यो तेस्रो विश्वको रूपमा परिचित छ । मैले पहिलो विश्वका समाचारहरू पनि कम हेरेको थिइन । मेरो समाजमा लाजलाई पर्दा ढाकिन्छ र त्यो जबरजस्ती उदांगो हुँदा बलात्कार हुन्छ । त्यो अपराध बन्छ र त्यसले कानुनी कारबाहीको दायरा नियाल्छ । यो समाजमा अहिले पनि नांगो आन्दोलन गर्ने अधिकार कसैलाई छैन । यो पनि अपराधसरह मानिन्छ । अर्को विश्वको समाचार केही महिनाअघि मैले नै लेखेको थिएँ । युरोपका कैयन मुलुक जहाँ युवतीहरू नांगिए र आन्दोलनको चरणमा उत्रिए । जर्मन, युक्रेन, फ्रान्सलगायतका मुलुकमा युवतीहरू निर्वस्त्र भएर आन्दोलनमा उत्रिए । लाजको च्यादर हटाएर अधिकारको आन्दोलन गरे । उनका लागि त्यो पनि सहज र सरल आन्दोलन थियो । अब यी दुई विश्वको समाजलाई कसरी जोड्न सकिन्छ रु बहस हाम्रा लागि अनिवार्य बनिसकेको छ । यो कुनै राजनीतिक अधिकारको कुरा होइन, सामाजिक अधिकारको बहस हो ।

केही साताअघि मेरो अन्तरंग साथीले समाजका बारेमा मसँग गहिरो छलफल गरेकी थिइन् । उनले भनेकी थिइन्, ‘नेपाली समाजको ढाँचा परिवर्तन भएको छैन ।’ आपूm पनि त्यही समाजमा हुर्किएका कारण त्यहाँबाट भिन्न छैन भन्ने उनको ठहर थियो । उनको सोचाइको तहले विश्लेषण गरेर निक्र्योल गरेको विषयसँग मेरो मतभेद हुँदा त्यसले बहसको सृजना गर्दथ्यो । बहस समाजको कुनै खास कुनामा गएर अड्किन्थ्यो, सायद । म नेपाली समाजको अति कम विकसित ठाउँ, धारणाको विकास कम हुने गाउँबाट हुर्किएर भरखरै राजधानी छिरेकै कारणले पनि मैले समाजको त्यो साँघुरो सोचाइबाट उन्मुक्त भएर तर्कशील बन्न सकिन । त्यसको विश्लेषण गर्नु मेरो अनिवार्यता थियो । त्यो मेरो ग्रामीण समाजसँग विकसित सहरको विचारसँगको समन्वयकारी भूमिका निर्वाह गरी सहजताको एउटा वैचारिक त्यान्द्रो रोप्न सक्नु मेरा लागि गर्वको काम हुने थियो । सम्भवतः यही कर्मसँग जोडिएका कारणले पनि मैले देखेको समाजसँग सामिप्य, सहरसँग समझदारी गर्ने लक्ष्य स्वाभाविक ठान्नु थियो ।

हरेक धारणा, हरेक सोच, फरक र साँघुरा विचारले भरिएको समाजलाई बृहत्तर अवधारणा भएको आधुनिक समाजसँग जोड्ने कामको भूमिकासँग पात्र बन्नु सरल विषय होइन । यद्यपि, त्यो असहजतासँग निरन्तर साक्षात्कार भएर अघि बढ्ने अठोटले तरल समाजलाई आकृति दिने प्रयत्न जारी रहनेछ । पहिलो विश्व र तेस्रो विश्वका विचार समान गराउने सहज विषय होइन । विकास र प्रविधिसँगको लडाइँमा विजय हासिल गरेपछि यी दुई विश्व सहजरूपमा समान हुन्छन् । धारणामा समान हुने अवस्था पनि अहिलेसम्म आएको छैन । एउटा नेपाली युवा युरोपको कुनै मुलुक छिर्दा उसलाई त्यहाँको विकास, सोच र मर्यादा हेर्दा तेस्रो विश्व, पढेको साहित्यजस्तो लाग्नु स्वाभाविक हुन्छ । उसलाई विकसित मुलुकमा रहेर काम गर्नु स्वर्गमा बसेको अनुभूति हुनु पनि स्वाभाविक हुन्छ । तर, मानिसको विचार र पद्धतिमा चाहिँ यी दुई विश्वबीच कसरी फरक छुट्याउने रु कसरी भिन्नताको मापन गर्ने रु आखिर जुन विश्वमा पुगे पनि मानिसका संवेदना सरल र समान हुन सक्छन् । 

स्वाभाविक हो, मान्छे भएर जन्मनुको अर्थ संवेदनासँग जोडिएको छ । भावनात्मक हुनु मानिसले पाएको फरक विशेषता होइन । यो विशेषता जन्मसिद्ध भएर आएको हुन्छ । तर, प्रत्येक मानिसका व्यावहारिक कुराचाहिँ समान हुँदैनन् अनि स्वाभाविक पनि । मानिसबीचको सम्बन्ध र विश्वासको जडसूत्र संवाद हो । संवादको ढाँचाले दुई फरक व्यक्तिको समान विचारको मेल गराउँछ र त्यहाँ मित्रता भन्ने नयाँ सम्बन्ध बन्दछ । मानिसको संवादले साझा सोच हाबी गराएपछि त्यो सरल र घनिष्ठ मित्रता हुन्छ । कहिलेकाहीँ अल्पमतमा रहेका शब्द हाबी हुँदा अथवा त्यसलाई बुझ्ने तरिका फरक भएपछि त्यहाँ बुझाइको कमजोरी हुन्छ । ट्युनिसियाकी एक मुस्लिम युवती अमिना टिलरले आफ्नो व्यक्तिगत अधिकारका लागि गरेको सामाजिक प्रयोगले त्यस मुलुकको शासन प्रणाली, कानुनी आधार मात्र मिचेको थिएन, त्यहाँको सामाजिक र धार्मिक न्याय पनि हनन गरेको ठहर भएकै हो । त्यस मुलुकले उनलाई मृत्युदण्ड सुनाएका कारणले पनि व्यक्तिगत अधिकारको विषय, सामाजिक परिवेशको आन्दोलनका रूपमा नांगिएर अघि आयो, भौतिक नांगोपनबाट ।

यो ती युवतीको अधिकारमाथि राज्य हाबी भएको र राज्यले नयाँ युगको परिवेशलाई नबुझेको कारणले सल्किएको आन्दोलन थियो । नेपाली समाजमा अहिले यस्तो कमजोरीलाई ‘मिसअन्डरस्ट्यान्डिङ’ को नाममा व्यापकता दिन थालिएको छ । किन हुन्छ यस्तो रु यसले सम्बन्धहरूलाई किन भत्काइरहेको छ रु यसको मनोवैज्ञानिक र व्यावहारिक कारण के हो रु यो समाजको कमजोरी हो कि, व्यक्तिको कमजोरी वा प्रवृत्तिको कमजोरी रु कुन तत्व यसमा बढी प्रभावकारी हुन्छ रु

संवाद सबै सरल हुँदैनन् । सहज संवादको अर्थ अनर्थ भएर बुझिन्छ र त्यसले मानिसबीच गैरअनिवार्यताको बीउ रोप्ने गर्दछ । नेपाली समाजमा त झनै यो व्यापक हुन थालेको छ । पछिल्ला वर्षहरूमा यो यतिविघ्न बढेको छ कि यो व्यवस्थासँगै जोडिएको विषय पनि भयो । घरमा प्रेमले ‘राजा’ भनेर बोलाउने गरिन्थ्यो । अचेल ‘राजा’ भन्यो भने त्यो गाली गरिरहेको अनुभूत हुन्छ । तथाकथित गणतन्त्रका फुस्रा तर्कहरूबीच राजा भन्ने शब्दको उपहास र त्यसमाथि बनेको बहुमत धारणा हाबी भइसकेको छ ।
एउटा समाजको प्रतिनिधित्व कुनै व्यक्तिको चरित्रले गरेको हुँदैन । उसको अधिकारले चाहिँ समाजको रूप परिवर्तन गर्दछ ।

माजको प्रतिनिधित्व त्यहाँको सामाजिक परिवेशले गरेको हुन्छ । त्यो सामाजिक परिधिबाट उम्किनु एउटा कुरा हो, त्यसलाई परिवर्तन गर्नु अर्को कुरा हो । उम्किएर समाजलाई दोष दिने र समाजमा बसेर त्यसलाई परिवर्तनको बाटोमा डो¥याउने फरक कुरा हुन् । त्यो सारथी जसले समाज परिवर्तनको भूमिकामा आफ्नो पात्रत्वलाई जिउँदो राखेको हुन्छ, त्यसले समाजभन्दा भिन्न रहेकाहरूको दोष पनि लिन्छ र समाजको दोष पनि उसैले बोक्नुपर्दछ । परिवर्तनको जिम्मेवारी सहज हुने भए आज नेपाली राजनीति पनि निर्दोष हुने थियो होला, शिक्षा निर्दोष हुने थियो अनि पवृत्तिहरू दोषी प्रतिविम्बका रूपमा देखिने थिएनन् ।

अहिले विश्वमा तीनथरि समाज विद्यमान छन् । एकथरि जो घुम्टोभित्रबाट विश्वलाई नियालिरहेको छ । एकथरि जो घुम्टो फुकालेर विश्वसँग नजिक हुन खोजिरहेको छ । अनि, अर्कोथरि जो विश्वमा ओढ्ने, फुकाल्ने र विनावस्त्र पनि विश्व नियाल्न पाउनुपर्छ भनेर हिँडिरहेको छ । नेपाली समाज जो घुम्टो फुकाल्ने तहसम्म पुगेको छ, यसको परिवर्तन सम्भव छ । मर्यादाको सीमा, विकासको गति र अधिकार प्राप्त गर्ने ती तीनै कुरासँग नजिक हुनु अहिले नेपाली समाजको आवश्यकता बनिदिएको छ । यस्तो समाजमा प्रवृत्तिको परिवर्तन अनिवार्य हुन सक्छ तर त्यसले कस्तो प्रतिविम्ब बनाउला त रु यसमा चाहिँ आम विश्लेषण हुनुपर्दछ ।