मदिरा, मेनका र होस्टल

विनोद ढकाल
सायद, फागुनको अन्तिम साता थियो । तिनकुनेको रेष्टुरेन्टमा कफीसँग रमाइरहेको पंक्तिकारको छेउमा सात जनाको एक विद्यार्थी समुह आइपुग्यो । पंक्तिकार कफीको पर्खाइमा थियो, र ती सातजनाको संवादतिर ध्यानकेन्द्रितमा पनि । तीन जना किशोरीसहित बसेको त्यो टोलीले ‘हार्ड ड्रिंक्स’ माग्यो । कफि पिउँदासम्म उनीहरुको कुराकानीको संक्षिप्त सार निक्लियो । उनीहरु मदिरामा लिप्त हुने, मेनकाको नृत्य जसरी उन्माद रमाउने र होस्टल फर्किने चर्चामा थिए । न कुनै बन्धन, न कुनै चिन्ता । मात्र, मनोरञ्जनको दुनियाँमा रमाउने उनीहरुको चाहना अतृप्त थियो ।
पूर्वीय ग्रन्थले त्यसै उल्लेख गरेको थिएन मदिरा र मेनकाका चर्चा । मदिरा अर्थात् नशाका कुरा र मेनका अर्थात् युवतीका कुरा । यहि ग्रन्थका विविध पक्षमा अहिले काठमाडौं हराइरहेको छ । र, यसको एउटा पाटोमा नयाँ पुस्ता पनि रुमल्लिरहेको छ । भविष्यको चिन्ताविनै मजधारमा अलमलिएको छ । रेष्टुरेन्टमा मदिराको लत, कलेजमा ड्रग्सका कयन काण्डहरुमा मुछिएको छ । यो स्वभाविक कुरा होइन । अहिले लागुऔषध अपराध व्युरोको रेकर्डलाई हेर्ने हो भने पनि घटना वर्षैपिच्छे भयानक र भयावह हुँदै गइरहेको छ । अव यो अवस्थालाई नियन्त्रण गर्ने अथवा न्युनिकरण ? यसबारेको चर्चामा राज्य, अभिभावक र सम्बन्धित पक्ष उभिनु आवश्यक छ ।
नियन्त्रणका लागि नियमबन आवश्यक हुन्छ । न्युनिकरणका लागि जनचेतना । कतिपय समस्याहरु नियमबनबाट नियन्त्रण गर्दा भन्दा चेतनाबाट न्युनिकरण गर्दै लैजानुमा उपयुक्त देखिन्छन् । झनै मानिसका दैनिक कार्ययोजनाजस्तै बनेका कतिपय कुरालाई त निषेध गर्ने जमर्कोले त्यसको न्युनिकरण सम्भव छैन । काठमाडौंमा चलेका कयन राम्रा पाठशालाहरुको एउटा कथा छ । ती पाठशालाहरु विभिन्न बाहनामा वैज्ञापनिक दुनियाँमा छिरेर भएपनि चलिरहेका छन् । तिनले बर्षेनी कस्ता र कति राम्रा विद्यार्थीहरुको उत्पादन गरिरहेको छ त्यो एउटा कुरा । तर, पाठशालासँग जोडिएको होस्टेलले काठमाडौंको मुहारमा कुन छाप छाडिरहेको छ त्यो विश्लेषण गर्नैपर्ने वेला भइसकेको छ ।
गुरुकुल पौराणिक पाठशालाको नाम थियो । ग्रन्थहरुमा हामीले पढेका पनि छौं ती पाठशालाहरुसँग जोडिएका आवासको नै अंग्रेजी नाम होस्टल हो । पाठशालासँग जोडिएका अनेक आवासहरुमा शिक्षाका अतिरिक्त कक्षा हुनुपर्छ यो मान्यताले होस्टेलको विकास हुने हो । होस्टेल राज्यनीति सिकाउने संस्थासम्मका रुपमा परिभाषित भएका छन् । सामान्यतया अहिलेपनि गाउँघरतिर होस्टेल बसेर पढ्नेहरुको शैक्षिक समय व्यापक हुने भएकाले उनीहरु ‘ट्यालेन्ट’ हुन्छन् भन्ने चर्चा चलिरहन्छ । झन् राजधानीका होस्टेलहरुमा बस्नेका चर्चा कम्ति हुँदैन । तर, आजभोली होस्टेल शिक्षाको दिप लिएर अघि बढ्ने भन्दा पनि अपराधको अखडाका रुपमा परिभाषित हुन थालेका छन् । काठमाडौंका धेरै ठाउँमा खुलेका होस्टलहरु ड्रग्स, सेक्स र रंगिन दुनियाँमा भुल्ने अखडा बन्न थालेका छन् । यो प्रहरीले गरेको अध्ययनले पनि देखाएको छ ।
केही महिनाअघि बानेश्वरस्थित होस्टलबाट महानगरीय प्रहरीले तीनजनालाई ब्राउन सुगरसहित पक्राउ गरेको थियो । महानगरीय प्रहरीवृत्त नयाँ बानेश्वरले छ महिनामा विभिन्न अपराधबारे गरेको अनुसन्धानमा झण्डै ५० प्रतिशत अभियुक्तहरु होस्टलमा बस्ने, होस्टलबाट नै विभिन्न गैरकानुनी काम गर्ने फेला पारेको थियो । प्रहरीे तथ्याङ्कअनुसारे ६ महिनामा पक्राउ गरिएका तीन हजार ६ सय जना मध्ये एक हजार चार सय ४० होस्टेलमा बस्ने युवायुवती छन् । पक्राउ परेकामध्ये दुई सय ८८ जना विरद्ध विभिन्न अभियोगमा प्रहरीले मुद्दा नै चलाएको थियो । ज्यान मार्ने उद्योग, लागूऔषध, चोरीजस्ता अपराधमा होस्टेलमा बस्ने विद्यार्थीहरुको संलग्नता देखिएको प्रहरी अधिकारीहरुले बताएका छन् । लागूऔषध नियन्त्रण व्युरो नयाँबानेश्वरका अनुशार पनि पछिल्लो समय लागु औषध कारोवर तथा प्रयोगकर्तामा पनि होस्टेलका विद्यार्थीहरुको संख्या बढिरहेको छ ।
प्रहरी तथ्याङ्क यस्तो आएपछि गत पुसदेखि जिल्ला प्रशासन कार्यालय काठमाडौंले होस्टेल सञ्चालन तथा व्यवस्थापन सम्बन्धि मापदण्ड–२०६९ लागु गरेको थियो । प्रमुख जिल्ला अधिकारी संयोजक रहने ७ सदस्यीय जिल्ला अनुगमन समितिले होस्टेल नियमित अनुगमन गर्नुपर्ने व्यवस्था गरेपछि फागुनको अन्तिमसम्म अनुगमन हुन सकेको थिएन । मापदण्डअनुसार कम्तीमा ५० जना बस्ने भएपछि मात्र होस्टेल खोल्न पाईने, गैर विद्यार्थीलाई होस्टेलमा राख्न नपाईने, होस्टेलमा सुरक्षा गार्ड, वार्डेन व्यवस्था र सेवा शुल्क, गोपनियता, अनुशासन, आचारसंहिता लागु गर्नुपर्छ ।
नयाँबानेश्वर प्रहरी वृत्तका डिएसपी भिमप्रसाद ढकालका अनुसार होस्टलमा आपराधिक कृयालापमा संलग्न रहेका र विभिन्न अवैधानिक काम हुन थालेपछि अनुगमनको प्रस्ताव गरिएको थियो । अहिले उपत्यकामा सरदर पाँच सय होस्टल सञ्चालनमा रहेका छन् । तर ती मध्ये डेढ सयमात्र दर्ता र मापदण्डमा रहेको पत्ता लागेको छ । 
काठमाडौंका सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारीको संयोजकत्वमा छात्रवास (होस्टेल) सञ्चालन तथा व्यवस्थापनसम्बन्धी मापदण्ड मस्यौदा समितिले बनाएको मापदण्डअनुसार अनुगमन थमलिसबेबमे छ । काठमाडौंका प्रमुख जिल्ला अधिकारी चूडामणि शर्माको संयोजकत्वमा रहेको समितिमा स्थानीय विकास अधिकारी, जिल्ला शिक्षा अधिकारी, घरेलु अधिकृत, काठमाडौं प्रहरी परिसर प्रमुख, नेपाल होस्टेल व्यवसायी संगठन सदस्य र सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारी सदस्यसचिव रहेको अनुगमन समिति छ ।
होस्टेल एसोसिएसनकी अध्यक्ष किरण राजभण्डारीका अनुसार छात्रवास व्यवस्थित सञ्चालन गर्न अनुगमन सुरु गर्न लागिएको हो । केही छात्रवास सञ्चालकहरू मापदण्ड पूरा गर्नुको साटो ‘पेइङ गेस्ट’ राखेको भन्दै तर्किन थालेपछि अनुगमन सुरु गरेको राजभण्डारीले बताइन् । उनका अनुसार देशभरका हजारभन्दा बढी छात्रवासलाई एउटै छातामा ल्याएर सबैका समस्या समाधान गर्ने योजना छ ।
छात्रवासहरूमा लागुऔषध सेवन, गुण्डागर्दी र आपराधिक गतिविधि बढेको पाइएपछि अनुगमन सुरु गरिएको काठमाडौं प्रहरी परिसरका प्रमुख प्रहरी वरिष्ठ उपरीक्षक रणबहादुर चन्दले बताए । उनका अनुसार अनुगमनबाट छात्रावास, अभिभावक, विद्यालय सबैलाई फाइदा पुग्ने योजना बनाइएको छ ।
नेपाली जमातमा प्रहरीले हात हालेको ठाउँमा प्रहरीको स्वार्थमात्र देख्ने गरिन्छ । तर, वास्तवमै काठमाडौंका होस्टलहरुमा हुने गरेका गतिविधिहरुको कुनै सीमा छैन । कयन अपराधका सृङ्खलाहरुको सुरुआत नै त्यहाँबाट हुने गरेको छ । लगाम विनाको घोडाको उपद्रो र अभिभावकत्व विनाको स्वतन्त्रतामा रमाउने नाममा एउटा पुस्ता अपराधको दलदलमा लागिरहेको छ । यसको समाधानका लागि अभिभावक, प्रशासन र आम साधारण जुट्नु आवश्यक छ । जसले सहरलाई अनुशाशित बनाउन सिकाओस् ।

०६९, १९ चैतमा तरुण साप्ताहिकको नियमित स्तम्भ सरोकारमा प्रकाशित लेख हो ।

अपाङ्गलाई यौन चाहिँदैन ?

यो लेख निक्कै मन परेर मैले राखेको हुँ । यस्ता सामाजिक विषयबस्तुका बारेमा जानकारी पाउनैपर्छ । वास्तवमा मानिसहरु मानसिक रुपमा कति वेदनाको शिकार भएका छन् ? कति आत्मसमीक्षाका क्रममा आफैं पीडा भोगीरहेका छन् भन्ने नै हो । कान्तिपुर दैनिकमा ०६९, चैत १७ गते सावित्री गौतमको यो लेख निक्कै मन छोयो । 

 

'कस्तो छ तरकारी ? लाटीको म्वाइँ खाए जस्तो ।' प्रत्येकजसो नेपाली घरमा खाना खाने बेला सुनिन्छ, यो संवाद । यदि तरकारी खाँदा नुन कम छ, मसालेदार छैन भने स्वाभाविक रूपमा हामी भन्छौं, 'लाटीको म्वाइँ खाए जस्तो ।' यतिखेर मुम्बईको बान्द्रास्थित 'एडाप्ट' सेन्टरमा बसेर सेन्टरकी सचिव मालिनी चिवको किताब 'वन लिटिल फिङ्गर' पढ्दै उनीसँग किताब र उनको जीवनबारे कुरा गर्दैगर्दा मलाई आफूले सानैदेखि सुन्दै आएको यो प्रचलित नेपाली संवाद याद आयो । सेरेब्रल पल्सी नामक एक प्रकारको अपाङ्गताका साथ जन्मेकी मालिनीको आयु डाक्टरले ७२ घन्टामात्रै घोषणा गरेका थिए । आज उनी ४२ वर्षकी छन् । मालिनी हामीजस्ता 'साधारण' भनाउँदा मान्छेले झैं बोल्न सक्दिनन्, तर दुई विषयमा स्नातकोत्तर उनी पेसाले इभेन्ट संयोजक र परामर्शदाता हुन् । आमा डा. मीठु अलुरले स्थापना गरेको 'स्प्यास्टिक्स सोसाइटी अफ इन्डिया' आज मालिनीकै प्रयासले 'एडाप्ट' बनेको छ । 'एडाप्ट' अर्थात 'एबल डिसेबल अल पिपुल टुगेदर ।' ४० वर्षदेखि समावेशी शिक्षाको क्षेत्रमा कार्यरत यो संस्थाबाट आजसम्म लाखौं विद्यार्थी  शिक्षित  भइसकेका छन् । एउटै कक्षामा काला, गोरा, धनी, गरिब, केटा, केटीमात्र नभई शारीरिक र मानसिक अपांगता भएका विद्यार्थी अटाएर पढ्न पाउने संवैधानिक अधिकारको सुरक्षाका पक्षमा वकालत गरिरहेको एडाप्टले १० वर्षदेखि एसिया प्रशान्त क्षेत्रका १६ देशबाट प्रत्येक वर्ष २० जनाभन्दा बढी व्यक्तिलाई समावेशीको प्रशिक्षण पनि दिँदै आएको छ । कुनै सिनेमा मनपरेन, किताब मनपरेन, साथीले सोध्यो 'कस्तो थियो' ? 'खत्तम , झुर लाटीको म्वाइँ खाए जस्तो ।' यसको अर्थ हो, लाटी अर्थात् बोल्न नसक्ने केटीलाई म्वाइँ खाँदा कुनै प्रतिक्रिया जनाउँदिन, त्यसैले लाटीलाई म्वाइँ खान कोही चाहँदैन । हाम्रो समाजमा सदियौंदेखि प्रचलित यो भनाइलाई गहिरिएर सोच्ने हो भने 'लाटीलाई म्वाइँ खाने' यो वाक्यले प्रस्ट बताउँछ, सदियौंदेखि अपांगता भएका महिलाको वयस्क हुने अधिकारलाई कसरी नकारिँदै आएको छ । सुन्दा साधारण लागे पनि यो वाक्यले प्रतिनिधित्व गर्छ, अपाङ्गता भएका महिलालाई हेर्ने समाजको दृष्टिकोणको । आजभोलि निकै प्रचलनमा रहेको शब्द 'शाब्दिक हिंसा' ले पनि यसलाई कतै सम्बोधन गरेको पाइँदैन । १२ वर्षदेखि एडाप्टमै तालिम संयोजकका रूपमा कार्यरत डा. शर्मिला दोंदेका अनुसार, यदि हाम्रो हातको एउटा औंलामा काटेको छ भने हामी अर्को औंलालाई प्रयोग गर्र्छौ, त्यसले गर्ने काम गर्नका लागि । अपांगता पनि त्यस्तै हो । महिला मात्र नभई प्रत्येक अपाङ्गता भएका व्यक्तिबारे हाम्रो धारणा हुन्छ कि उसको शरीरको एउटा अंगले काम गरेन भने उसको पुरै शरीरसहित दिमागले पनि कुनै काम गर्दैन । 'ओहो दृष्टिविहीन भएर पनि कति राम्रो गीत गाएको' जस्ता टिप्पणी यस्तै अज्ञानका उपज हुन् । किनकि व्यक्तिको अपांगता उसको आँखामा हो, स्वरमा, गलामा होइन । डा. दोंदेका अनुसार, 'डिसेबल' अर्थात् कुनै काम गर्न अक्षम हुनु र यो अक्षमता कहीं न कहीं हामी सबैमा हुन्छ ।

अमेरिकी नारीवादी लेखक सुसन वेन्डवेलका अनुसार, समाज 'बडी ब्युटीफुल' को मान्यताबाट ग्रस्त छ । महिला सुन्दर देखिनैपर्ने परम्परागत सोचाइ छ र यो सुन्दरतामा शारीरिक सुन्दरता मात्रै पर्छ । यो मान्यतालाई मिडियाले झनै बढी 'प्रमोट' गर्छ । 'सुन्दरता' को सामाजिक परिभाषामा अपांगता भएका महिला कतै पनि अटाउँदैनन् । उनीहरूको शरीर मात्रै हेरिन्छ र नकारिन्छ । अपांगता भएका महिलाको शरीरलाई सुसनले 'रिजेक्टेड बडी' भनेर सम्बोधन गरेकी छन् ।

मालिनी भन्छिन्, 'मेरा लागि सबैभन्दा पीडादायी क्षण त्यो हुन्थ्यो, जब म आफ्ना साथीहरूलाई उनीहरूका ब्वाइ फ्रेन्डसंग समय बिताएको देख्थें । सबै वयस्क केटीहरूजस्तै म पनि कसैसँग अत्यन्त निकट सम्बन्ध चाहन्थेँ । मलाई पनि रहर लाग्थ्यो, आफूलाई माया गर्ने मान्छेको अँगालो महसुस गर्न ।' मालिनीका अनुसार, कलेजका केटा साथीहरू एकदमै राम्रो व्यवहार त गर्थे, तर त्यो प्रेम नभई सहयोग मात्रै थियो ।

कतै कुनै कार्यक्रममा जाँदा आफूसँग नसोधी आफ्ना 'केयरर' अर्थात् हेरविचार गर्ने मान्छेसँग 'उनलाई चियामा चिनी चाहिन्छ कि चाहिँदैन' भनेर सोधिएका कर्यौ नमीठा प्रसंगको सम्झना गर्दै मालिनी भन्छिन्, 'असह्य पीडा त्यतिबेला हुन्थ्यो, जब परिवारमा कसैको बिहे हुन्थ्यो ।' आफ्नो किताबमा उल्लेख गरेको प्रसंग सम्झँदै मालिनीले बताइन्- एकचोटि परिवारमा एउटा बिहे हुँदा उनले मुखै फोरेर आफ्ना पिता र बहिनीको अगाडि भनिछन्, 'के मलाई यौन अधिकार छैन ?' 'छ' । उनकी बहिनीको जवाफमा जब मालिनी सोध्छिन्, 'कसरी ?' तब दुवैजना नाजवाफ हुन्छन् । सन् १९९६ मा मुम्बईको समाचारपत्र 'मेट्रोपोलिज' मा 'नो सेक्स प्लिज आइ एम अ डिसेबल' प्रकाशित भएपछि आफूले भोग्नुपरेको मानसिक पीडाको उल्लेख गर्दै मालिनी भन्छिन्- 'कसरी वर्षौंदेखि अपांगता भएका व्यक्तिको अधिकारका लागि लडिरहेको उनको आफ्नै संस्था 'स्प्यास्टिक्स सोसाइटी अफ इन्डिया' का 'प्रोफेसनल' हरूले नै जिब्रो टोक्दै उनलाई सोधेका थिए, के लेखेको ? तिम्रा लागि यौन जरुरी छ र ? किन तिम्रा लागि यो यति महत्त्वपूर्ण ?' 'त्यतिबेला म रातभरि रुन्थेँ, जब मेरी आमाले मलाई सोध्नुहुन्थ्यो, 'किन रोएकी ?' 'तपाईंलाई थाहा छ किन' मेरो जवाफमा उहाँ अर्कोतिर फर्केर रुनुहुन्थ्यो ।'

सम्भ्रान्त परिवारमा जन्मेकी, भरपुर पारिवारिक सहयोग र लन्डनजस्तो विकसित सहरमा शिक्षा पाएर हुर्केकी मालिनीका अनुभव त यति कटक्क मन खाने छन् भने दूरदराजका अपांगता भएका महिलाको अवस्था के होला ? समावेशी र महिला अधिकारका चर्का-चर्का नारा उरालिने आजको समाज पनि अपांगता भएका महिलाको यौन अधिकारबारे मौन देखिन्छ । शिक्षा र रोजगारीमा अपांगता भएका व्यक्तिको अधिकारबारे थोरै भए पनि सचेतना आएको पाइन्छ । तर अपांगता भएका महिलासँग निकट सम्बन्ध राख्न वा बिहे गर्न कोही चाहँदैन । यौन मान्छे मात्र नभई जनावरको पनि आवश्यकता हो । तर अपांगता भएका व्यक्तिबारे मान्छेहरू सोच्छन् कि 'उनीहरूलाई यसबारे सोच्नै किन पर्‍यो ? उनीहरूलाई यसको कुनै आवश्यकता किन पर्छ र ?' सुसनको भनाइमा समाजले उनीहरूलाई 'असेक्सुअल' का रूपमा हेर्छ ।

यहाँ मुम्बईमा बसेर म सोच्दै छु, हाम्रो समाज अर्थात् नेपाली समाजमा चुपचाप घरधन्दाको जाँतोमा पिसिइरहेका कयौं 'लाटी' हरू छन्, जसलाई म्वाइँ खान कोही चाहँदैन । विभिन्न शारीरिक र मानसिक अपांगतासाथ बाँचिरहेका कयौं महिला छन्, जो पारिवारिक सहयोग शिक्षा र रोजगारीजस्ता आधारभूत आवश्यकताबाट समेत वञ्चित छन्, प्रेम या विवाह गर्ने अधिकार त कल्पनाभन्दा पनि बाहिरको कुरा । शरीरमा बैंस आउँछ, फुल्छ, ओइलाउँछ र यत्तिकै झरेर जान्छ । सार्वजनिक रूपमा 'लाटी' लाई म्वाइँ खान कोही चाहँदैन, तर गोप्य रूपमा भने यौन हिंसाको सिकार सबैभन्दा बढी तिनै महिला हुने गर्छन्, जो बोल्न सक्दैनन् । आफूलाई एकदमै शिक्षित र जान्ने-बुझ्ने ठान्ने हामी बुझ्दैनौं कि शारीरिक अपांगता भएका व्यक्तिहरू दिमागले 'बि्रलियन्ट' हुन्छन् ।

'आँखाले हेर्‍यो, मनले बेर्‍यो, मायाको फेरो कान्छी' नेपाली चलचित्र कान्छीको शीर्ष गीतको एउटा अंश हो यो । त्यसैले माया गर्नलाई कुनै भाषा या शब्दको जरुरत हुँदैन । सक्नुहुन्छ, ढुक्कले माया गर्नुस्, अपनाउनुस्, बिहे गर्नुस्, अपांगता भएका महिलासंग । सक्नुहुन्न, 'लाटीलाई म्वाइँ खाने' जस्ता शब्द प्रयोग गरेर उनीहरूको भावनाको अपमान नगर्नुस् । 

साभार ः इकान्तिपुर डट कम 

कतै चेतनाका कुरा, कतै वेदनाका कथा

विनोद ढकाल 

सुरक्षित वैदेशिक रोजगारीका लागि नेपाली महिलाहरुलाई सचेतनाका विभिन्न कार्यक्रमहरु भइरहेका छन् । मुलुकभरका ठाउँमा विभिन्न सरकारी र गैर सरकारी संस्थाहरुले पनि यस्ता काम गरेका छन् । नेपाली कानुनका कतिपय ठाउँमा महिलाका लागि विशेष अधिकार र विशेष व्यवस्थापनि कायम भएका छन् । वैदेशिक रोजगारीमा जाने युवाहरुको उद्योगजस्तै बनेको नेपाल पछिल्लो समयमा महिलाहरुलाई पनि रोजगारीमा पठाउनसक्ने क्षमतामा पुगेको छ । सरकारी खाडी मुलुकका लागि पनि महिला कामदार पठाउने अनुमति दिएपछि अहिले प्रत्येक महिना पुरुषसँगै थामिनसक्नु महिलाहरुको ओइरो वैदेशिक रोजगारीमा जाने गरेको पाइन्छ ।

मुलुकमा रोजगारीको खडेरी नै लागेपछि आफ्नो घरको गर्जो टार्नेमात्र होइन परिवारको लालनपालनका लागि पनि नेपाली महिलाहरु वैदेशिक रोजगारीमा जान बाध्य भएका छन् । गाउँघरका युवाहरुको ठूलो जमात विदेशमा गएर पैसा कमाएको, केही युवतीहरुले आफ्नो चाहेअनुसारको खर्च वैदेशिक रोजगारीबाटै कमाएको देखासिकीका कारण अहिले मुलुकभरका महिलाहरुमा वैदेशिक रोजगारीमा जाने आगो सल्किएको छ । खासगरी अति न्युन आम्दानी भएका, गरिव तथा उत्पीडित परिवारका महिलाहरु खाडी तिर, मध्यमवर्गीय परिवारका महिलाहरु कोरिया र इजरायलतिर पुगिरहेका छन् । विस्तारै ग्रामिण बस्तीमा पनि सुरक्षित वैदेशिक रोजगारीका बारेमा चेतना छाउन थालेका केही उदाहरणहरु पनि छन् ।

नवलपरासी दाउन्नेदेवी–२ की वेनु खरेल गाउँका महिला कहाँ जान्छन्, के गर्छन् भन्ने कुनै चासो लिन्नथिइन् । तर आजभोली त्यसबारे चासो लिन थालेकी छिन् । त्यसमा पनि कोही महिला विदेश जाने तरखरमा छन् भन्ने थाहा पाउनासाथ उनी त्यस घरमा पुग्छिन् । कुन मुलुकमा जाने हो, त्यहाँको नीतिनियम, रीतिरिवाज र संस्कृतिबारे थाहा छ छैन भनी सोध्ने र थाहा नभए बुझेर जाने सल्लाह दिने गछिनर्् खरेल । विदेशमा कुन कामका लागि जाने हो भिसा हेरेर मात्र निर्णय लिनुपर्ने परामर्श पनि उनले दिने गरेकी छन् ।

विदेशबाट फर्केका महिलालाई समेत भेट्ने गरेकी खरेलले विदेशमा भोगेका दुःखसुखका कुरा बुझ्ने र त्यसबारे आफ्नो समूहमा समेत छलफल चलाउने गरेकी छन् । खरेलले मात्र नभई दाउन्नेदेवी–१ की मजिरुन निशाको काम पनि उस्तै छ । निशाले वैदेशिक रोजगारमा जाने महिलालाई सुझाव दिने, विदेशबाट फर्केका महिलालाई भेट्ने र अनुभव सँगाल्ने गरेकी छन् । गाविसमा सुरक्षित वैदेशिक रोजगारका लागि सामुदायिक सचेतना समूहमा आबद्ध भएपछि गाविसभरिका वैदेशिक रोजगारमा जाने महिलालाई सचेत गराउने र फर्केका महिलालाई सङगठित पार्ने कार्यमा स्वयम्सेवकका रुपमा उनीहरु लागि परेका छन् । 

गाउँका सोझासिधा महिला चेतनाको अभावमा दलालको प्रलोभनमा परेर विदेश जाने, बेचबिखनमा पर्ने, यौन र शारीरिक श्रमशोषणको सिकार हुन थालेपछि यस्तो समूह बनाएर उनीहरुलाई सचेत गराइँदै आएको समूहका महिलाहरुले समिक्षा गरी यस्तो काम गर्न थालेका थिए । महिलाहरुका लागि वैदेशिक रोजगार आवश्यकता र रहरमात्र नभएर बाध्यता ज्यादा भएको सोही क्षेत्रमा परामर्शको काम गरिरहेकाहरुले अनुभव गरेका छन् । दाउन्नेदेवी सुरक्षित वैदेशिक रोजगारका लागि सचेतना समूहकी अध्यक्ष मञ्जु पाण्डेले गरेको परामर्शको कामका बखत यस्तै अनुभव सँगालेकी थिइन् । महिलालाई विदेश जाँदा प्रवेशाज्ञा शुल्कसमेत नलाग्ने भन्दै दलालहरु घरदैलोमा पुग्ने, फकाइफुल्याइ गर्ने गर्छन् । अधिकांशजसो घरेलु हिंसाबाट पीडित महिला, गरिब र दलित महिला दलालको प्रलोभनमा सहजै पर्ने गरेको उनको अनुभव छ । महिलाको सुरक्षित वैदेशिक रोजगारीका लागि गाउँस्तरमा गरिएको यो कार्यक्रम प्रभावकारी नै भएको छ । तर, यस्ता निक्कै गाउँ छन् जहाँ यस्तो सकारात्मक भन्दा दलालको भुमिका ज्यादा हुने गरेको छ भने पीडित महिलाहरुको संख्या पनि व्यापक देखिने गरेको छ ।

लेवनानका लागि पुगेकी एक महिलामाथि शारिरीक यातना व्यापक भयो । उनीमाथि घरमालिकले पनि यौनहिंसा गरेका थिए । अहिले नेपाल फर्किएर आफ्नो पुरानो जीवनमा फर्किएकी उनी आफ्नो वेदनाबारे सार्वजनिक गर्न मान्दिनन् । तर, उनले खाडीमा नेपाली महिलामाथि हुने विभिन्न प्रकारका हिंसालाई देखेकी छिन् । त्यसो त घरेलु कामदारका रुपमा गएर सम्पूर्ण शोषणमा परेका कतिपय महिलाहरु साउदी, कतार र कुवेतका दुतावासमा पनि छन् । उनीहरु नेपाल फिर्तीका लागि हारगुहार पनि गरिरहेका छन् । उनीहरुसँग अथाह वेदनाका कथाहरु छन् । दलालको चंगुलमा परेर विभिन्न कारणले रोजगारीको लोभममा पुगेपछि यातना पाएको गुनासो उनीहरुले गरेका छन् । अहिले दलालहरुले ठगी गर्ने शिलशिलालाई फरक धारबाट सुरु गरेका छन् । पहिला गाउँ पुगेर दलालीमा व्यापकता दिनेहरु अहिले खाडीका विभिन्न मुलुकमा रहेर घरेलु कामदारको नाममा नै व्यक्तिगत भिसामा महिलाहरुलाई आकर्षित गरिरहेका छन् । वैदेशिक रोजगार विभागको तथ्याङ्क नियाँल्दापनि महिलाहरुको संख्या विस्तारै बढिरहेको र न्युनिकरणको अवस्था कमजोर बनेको विश्लेषण गर्न सकिन्छ । त्यसो त सरकारी तथ्यांकलेमात्र प्रत्येक महिना सरदर तीन हजार नेपाली महिलाले मुलुक छाडेको देखाएको छ । यो वैधानिक रुपमा श्रमस्वीकृति लिएर जाने महिलाहरुको तुलनात्मक तथ्यांकमात्र हो । गएको साउनदेखि फागुनसम्ममात्र १९ हजार ९ सय ८० जना महिलाहरुले श्रमस्वीकृति लिएर खाडी लगायतका ठाउँलाई आफ्नो गन्तव्य बनाए । फागुनमा मात्र ३ हजार ५ सय ३७ जना महिलाहरुले मुलुक छाडेको तथ्य वैदेशिक रोजगार विभागसँग छ । तर, के उनीहरु सवै सुरक्षित वैदेशिक रोजगारीका लागि पुगेका होलान् त ? वा सुरक्षित रुपमा काम गरेर फर्किन्छन् त ? यसको उत्तर स्वयम् जानेहरुले पनि दिन सक्ने अवस्था छैन । खाडीमा हुने घरेलु हिंसाको शिकार हुनका लागि उनीहरु पुगिरहेका छन् । किनपनि यसो भन्न सकिन्छ भने खाडीमुलुकका घरेलु कामदारका लागि जाने महिलाका लागि कुनै अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डको व्यवस्था भइसकेको छैन । अनुगमनको निरन्तरता छैन । वैधानिक रुपमा जानेपनि यी शंकाबाट मुक्त छैनन् भने अवैधानिक र भारतीय बाटो हुँदै खाडी पुगेका विभिन्न ठाउँमा महिलाको अवस्था निक्कै नाजुक हुनसक्ने सामान्य अड्कल काट्न सकिन्छ । किनभने, वैदेशिक रोजगारका लागि ओमान पुगेर घर मालिकको गर्भ बोक्ने, कुवेतको जेलमा तीन दर्जन महिलाहरु बन्दि भएको तथा प्रत्येक वर्ष यौन, शारिरीक र मानसिक यातनाका कारण साउदी अरबमा मारिने महिलाहरुका कथा सार्वजनिक भइसकेका छन् । 

के गर्छ तीस वर्षे उमेर हदले ? 

वैदेशिक रोजगारका क्रममा नेपाली महिला कामदारमाथि यौन शोषण, मानसिक र शारिरीक यातनाको गुनासो, उजुरी र घटना आउन थालेपछि नियन्त्रणका लागि सरकारले उमेर हदको व्यवस्था गरेको थियो । सरकारले यस्तो व्यवस्था किन गरेको होला ? भन्ने विषयमा वैदेशिक रोजगारमा जाने महिलाहरुले चासो दिएको अवस्था छैन, किनभने मुलुकमा रोजगारीका लागि सरकारले पर्याप्त अवसरको सृजना गर्न सकेको छैन । 

डा. बाबुराम भट्टराई प्रधानमन्त्री भएको समयमा वैदेशिक रोजगारीका क्रममा पुगेका नेपाली महिलाहरुमाथि यौन हिंसा ज्यादा भएको विश्लेषण गरी सरकारले ३० वर्ष नपुगी महिलाहरुलाई रोजगारीमा जान नदिने नीयम मन्त्रीपरिषद्को वैठकबाट नै अनुमोदन गराएको थियो । वैदेशिक रोजगार विभागको श्रम स्वीकृति शाखामा अधिकांश महिलाहरु नागरिकता लिनासाथ वैदेशिक रोजगारीमा जाने र सोही संख्यामा यौनहिंसाको पीडा बोकेर आउने विश्लेषणपछि यस्तो निर्णय गरिएको सरकारी अधिकारीहरुले बताउँदै आएका छन् । 

यसलेमात्र महिलामाथि हुने हिंसामा कमि आउनेचाँही होइन तर यसले केहीहदसम्म किशोरी र युवतीहरुमाथि हुने हिंसामा न्युनिकरण हुनुका साथै दलालहरु पनि समस्यामा पर्नसक्ने सरकारी विश्लेषण थियो । तर, रोजगारीमा जानु अधिकार भएका कारणले सम्बन्धित मुलुकका दुतावासहरु निक्कै प्रभावकारी बनाउने दिशामा भने सरकारको ध्यान पुग्न सकेको छैन । अहिलेपनि महिलाको संख्या सोचेजति नियन्त्रण हुन सकेको छैन त्यसकारणपनि महिलाको सुरक्षाका लागि वैदेशिक रोजगार विभागले तयार पारेको प्रस्तावलाई रोजगारदाता मुलुकको सरकारसँग अनुमोदन गराउन आवश्यक देखिएको छ । विभागले नेपाली महिला जो घरेलु कामदारका लागि विभिन्न मुलुक पुग्ने गरेका छन् उनीहरुको नियमित टेलिफोन सम्पर्क, पासपोर्ट आफैंसाथ, न्युनतम तलव, भिन्नै आवासको व्यवस्था, सुरक्षाको ग्यरोन्टि तथा नेपाली दुतावासका प्रतिनिधिले चाहेको समयमा भेट्न पाउने व्यवस्थाको प्रस्ताव गरेको छ । तर, यो प्रस्तावलाई नेपालले अन्य मुलुकका राज्यसँग सम्झौताका रुपमा हस्ताक्षर गराउन सकेको छैन । तीस वर्षे उमेरहदलेमात्र नेपाली महिलामाथि विदेशमा हुने हिंसा न्युनिकरण प्रभावकारी हुन सक्तैन । 

हिमालय टाइम्स दैनिकमा ०६९, चैत १६ सुक्रबार प्रकाशन भएको मेरो लेख 

हावातालमा विदेशतिर

डी. विनोद 

ताप्लेजुङकी सृजना पाण्डे वैदेशिक रोजगारीका लागि कतार जाने तयारीमा छिन् । घरेलु कामदारका लागि उनी कतार जान लागेकी हुन् । व्यक्तिगत भिसामा कतार जान लागेकी उनलाई सरकारले लागु गरेको उमेरहदबारे त्यत्ति जानकारी छैन । ‘सुनेकी छु तर श्रम स्वीकृतिका लागि अहिलेसम्म केहीपनि भनेको छैन । म प्रकृयामा छु ।’ 

पाण्डेसँगै वैदेशिक रोजगारीका लागि खाडीका विभिन्न मुलुक जान खोज्नेहरुको लर्को वैदेशिक रोजगार विभागको कार्यालयमा दैनिकजसो देखिन्छ । तर उनीहरु सरकारी नियमभन्दा पनि ‘कुरो मिलाएर’ जाने विषयमाचाँही ढुक्क छन्, पुगेपछिका जोखिमबारे सतर्क हुन सकेका छैनन् । साउदी अरब जाने तयारीमा रहेकी सुनसरीकी लक्ष्मी तामाङले भनिन्,‘नियम त्यति थाहा छैन तर पैसा कमाएर फर्किने सोच र जाँगर छ । तालिम दिन्छ रे त्यहाँ थाहा होला नी ?’ वैदेशिक रोजगारीको शिलशिलामा घरेलु कामदारका लागि खाडी लगायतका मुलुकमा महिलाहरुमाथि शोषण हुन थालेपछि सरकारले उमेरहद कायम गरेको थियो । आर्थिक वर्षको सुरुदेखि नै वैदेशिक रोजगार विभागले ३० वर्ष नपुगेका महिलाहरुलाई खाडी लगायतका मुलुकमा जान प्रतिवन्ध नै गरेको छ । तर धेरै यसबारे अनभिज्ञ छन् । 

घरेलु कामदारकै रुपमा रोजगारीमा गएर ज्यान गुमाउने र समस्यामा पर्नेहरु कम छैनन् । जसका कारण उनका परिवारपनि समस्यामा पर्ने गरेका छन् । घरेलु कामदारका लागि साउदी अरब पुगेकी नवलपरासीकी सरस्वती घिमिरेको मृत्यु भएको एक वर्ष पुग्न लाग्यो । तर अहिलेसम्मपनि उनको मृत्युको कारण खुल्न सकेको छैन । साउदीमा रहेका नेपाली कामदारले उनको मृत्युको कारण माग गरेपनि साउदी प्रशाशनले प्रष्ट रुपमा खुलाएको छैन । त्यतिमात्र होइन बरु विभिन्न कारण देखाएर घिमिरेको लास अहिलेसम्म पनि नेपाल पठाएको छैन । सरकारको यो नियमबन लागु हुनुपूर्व नै घिमिरे साउदी पुगिसकेकी थिइन् । 

त्यसो त लम्जुङकी दुर्गाकुमारी गुरुङको हत्याको कारण पनि खुलाउन सकिएको छैन । उनको कालगतीको मृत्यु भएको भन्दै साउदी सरकारले उल्टै उनका आफन्तसँग विभिन्न कागज माग्ने काम गरिरहेको छ । वैदेशिक रोजगारीमा साउदी लगायत कुवेत, कतार, बहराइन, लेवनान लगायतका मुलुकमा रहेका महिलाहरुमाथि भएको हिंसा र हत्याको विषयमा नेपाल सरकारले प्रभावकारी काम गर्न सकेको छैन । बरु, त्यसो हुन नदिने मुलुकमा नै नियम जारी गरी परिपक्व वैदेशिक रोजगारीमा पठाउने कामलाई लागु गरिएको बताइने गरेको छ ।

साउदी अरबको तायफमा मृत्यु भएकी मोरंगकी हरिमाया सुन्दासको पनि मृत्युको कारण खुलेको छैन । उनको मृत्यु भएको झण्डै दुई वर्ष पुग्न लागेको छ । उनी पनि घरेलु कामदारका रुपमा साउदी अरबमा केही वर्षदेखि कार्यरत थिइन् । उनी सरकारी नियमले छुन नसकेपछि विदेश गएर मृत्युवरण गर्नुपरेको थियो । 

घरेलु कामदारका लागि खाडीका अन्य मुलुक जाने महिलाहरुको पनि मृत्युका कारण खुल्न सकेका छैनन् । अन्य मुलुकको प्रशासनिक संयन्त्रको असहयोगका कारण हत्याको कारण अहिलेसम्म पनि प्रष्ट रुपमा खुलाउन नसकिएको सम्बन्धित मुलुकमा रहेका नेपाली दुतावासहरुले प्रष्टीकरण दिदै आएका छन् । विभागले उमेर हेरेर महिलाका लागि श्रम स्वीकृति दिन थालेको आठ महिना वितेको छ । यद्यपि, वैदेशिक रोजगारीमा जाने महिलाको संख्यामा भने कमी आएको छैन । श्रमशोषण, हत्या र यातनाका बारेमा बारम्बार चर्चा भइरहँदा पनि कमी आउन नसक्नु व्याप्त वेरोजगारी रहेको विज्ञहरुले बताउँदै आएका छन् । यस आर्थिक वर्षको फागुन मसान्तसम्म वैदेशिक रोजगारीका लागि मुलुक छाडेका चार लाख ३५ हजार चार सय ७७ जना मध्ये १९ हजार नौ सय ८० महिला रहेका छन् । ‘यातना, हत्या र पीडाको शिकार भएपनि महिलाहरु रोजगारीमा जाने क्रम रोकिएको छैन ।’ वैदेशिक रोजगार प्रबद्र्धन बोर्डका अधिकारी अशोक गौतमले भने,‘नियम लागु भएको छ सो अनुसार काम पनि भइरहेको छ । तर, महिलाहरुको संख्यामा केही कमी देखिएन ।’

साउन महिनामामात्र दुई हजार सात सय ६१ महिला वैदेशिक रोजगारीका लागि विभिन्न मुलुक पुगेका थिए । भदौमा २१ सय ७६, असोजमा २२ सय ६६, कात्तिकमा १८ सय ६९, मंसिरमा ३२ सय ७८, पुषमा १९ सय ४२, माघमा २१ सय ४५ र गतमहिनामात्र ३५ सय ३७ जना वैदेशिक रोजगारीमा पुगेका छन् । ‘वैदेशिक रोजगारीमा जानका लागि प्रतिवन्ध गर्न मिल्दैन बरु त्यहाँ जाँदा अपनाउनुपर्ने सतर्कताका बारेमा हामीले बारम्बार कार्यक्रम गरिरहेका छौं ।’ गौतमले भने,‘सरकारी नियमसँगै चेतनाको कामपनि गरिरहेका छौं तथापी महिलाहरु रोजगारीको शिलशिलामा पुगिरहेका छन् ।’ पुरुषको तुलनामा महिलाको संख्या निक्कै कम हो । तर, नेपाली समाजमा महिलाहरु पनि वैदेशिक रोजगारीमा गएको यो संख्या उच्च हो । त्यसो त अहिलेपनि विभिन्न मुलुकमा जानका लागि तीन सय १६ जना महिला श्रम स्वीकृति पर्खिएर बसेका छन् । 

मालिकको जुठो खानुपर्ने !

सुनसरीको भरौल–१, कालाञ्जारका किर्तन चौधरी काठमाडौंमा ट्याक्सी चलाउँछन् । वैदेशिक रोजगारको शिलशिलामा चार वर्ष साउदी अरबमा बसेका थिए । ड्राइभिंगको भिसा लिएर साउदी पुगेका चौधरीको अनुभव 

काठमाडौंको भिमसेन गोलामा रहेको शाह म्यानपावरमा ९५ हजार रुपियाँ तिरेर ड्राइभिङका लागि म साउदी अरब गएको थिएँ । सन् २००७ मा मैले मुलुक छाडेको थिएँ । त्यहाँ रहेको एसीसी कम्पनीमा ड्राइभिङको कामको सम्झौतापत्रमा हस्ताक्षर गरेर गएको थिएँ । तर, साउदी अरब पुगेपछि भनेको कम्पनीमा काम गर्न पाइएन । आठ सय रियाल तलव दिने भनिएपनि ६ सय मात्र दिएर सम्झौता गरेभन्दा फरक कम्पनीमा जागिर खान बाध्य हुनुपरेको थियो । 

गएको तीन महिनासम्म मैले ड्राइभिङको साटो लेवरको काम गर्नप¥यो । आएपछि काम गर्नैपर्छ भन्ने लाग्यो र त्यो काम पनि गरियो । तर, जुन कामका लागि म गएको थिएँ त्यो नपाएपछि तीन महिनामा मैले कम्पनी मालिकसँग गुनासो गरें । त्यसपछि उनले ड्राइभिङको काम त दिने भए । तर, त्यो काम उनको आफ्नै घरमा गर्नुपर्ने रहेछ । साहुको नाम थाह भएन तर त्यहाँका अरबी साहुका परिवार, बहिनीहरु, छोराछोरीका लागि गाडी चलाउने काममा लागें । तलव छ सयदेखि बढेको थिएन । उनका परिवारले पनि कम्तिमा एक हजार हुनुपर्ने भनेर मलाई सुझाव दिन्थे । तर, काम गरुञ्जेल कहिलेपनि तलव बढेन । मसँग छ जना अन्य नेपाली पनि गएका थिए । उनीहरुको हालतपनि मेरोजस्तै थियो । घरमा काम गर्न लेवर भन्दा सजिलो थियो । तर, तिनीहरुले ड्राइभरलाई राम्रो व्यवाहार गर्दैन थिए । खानाकै लागि निक्कै कठिन हुन्थ्यो । पहिला अरबीका पुरुषहरुले खाने र त्यसैमा उनीहरुका श्रीमतिले खाने गर्दथे । त्यसपछिमात्र त्यहि भाँडोबाट ड्राइभरले खानुपर्ने बाध्यता थियो । 

मलाई त्यसो गर्न मनपरेको थिएन अनि तलव पनि नबढाएपछि म त्यो घरबाट भागें । रियाद सहरै म अवैधानिक कामदारका रुपमा रहन पुगें । मैले त्यो घरमा १५ महिना काम गरेको थिएँ । भागेर गएपछि म अल पाद धोसरी भन्ने कम्पनीमा ड्राइभरको रुपमा काम गर्न थालें । एउटा ठूलो ट्रक चलाउँथें । त्यसवापत मलाई महिनाको १३ सय रियाल तलव आउँथ्यो । त्यो चाँही केही चित्तबुझ्दो थियो । तर, इलिगल भएकाले मैले लुकेर काम गर्नुपर्ने बाध्यता थियो । उक्त कम्पनीमा काम गरेको केही महिनामा मैले डोजर चलाउन सिकें । त्यसपछि डोजर चलाउने कामपनि गर्न थालें । १४ घन्टा डोजर चलाउने काम गर्दा कम्तिमा १८ सय रियाल तलव हुन थाल्यो । काम गर्दै जाँदा १५ महिनासम्म मैले डोजर चलाएँ । सोही बेला इलिगल कामदारका लागि आममाफीको घोषणा भएको थियो । नेपाली दुतावासले पनि कागजपत्रका आधारमा मुलुक पठाउने काम थालेको थियो । जोखिममा लामो समयसम्म काम गर्ने रहर पनि थिएन । दुतावासमा सम्पर्क गरी आफ्ना कागज देखाएर म मुलुक फर्किएँ । त्यसपछि अहिलेसम्म कुनै देश गएको छैन । चार वर्ष साउदीमा बस्दा नै म हायलकायल भइसकेको थिएँ ।

काममा जानेलाई टिप्स 

श्रम तथा रोजगार मन्त्रालय र अन्तर्राष्ट्रि आप्रवासन संगठन (आइ.ओ.एम.) को संयुक्त प्रयास तथा वैदेशिक रोजगार प्रबद्र्धन बोर्डको कृयाशीलतामा बोर्डमै रहने गरी आप्रवासी स्रोत केन्द्रको स्थापना भएको छ । वैदेशिक रोजगारीमा जानेहरुको परामर्शका लागि यो स्रोत केन्द्र उपयोगी छ । यदि तपाई वैदेशिक रोजगारीका लागि जानुहुँदैछ भने स्रोतकेन्द्रमा सम्पर्क गर्नुहोला । तपाइले यस्ता सेवा पाउनुहुनेछ । 

– वैदेशिक रोजगारीमा जान चाहने वा जाने कामदारहरुलाई उचित परामर्श र सही सूचना उपलब्ध हुन्छ । 

– व्यक्तिगत तथा इमेलका माध्यमबाट पनि परामर्श हुन्छ । इमेलको पहुँच नभएका कामदारहरुको हितलाई ध्यानमा राखी टेलिफोनबाट समेत परामर्श सेवा दिने व्यवस्था छ । 

–आप्रवासनमा जान चाहने कामदारहरुको वैदेशिक रोजगार सम्बन्धी सही तथा भरपर्दो सूचनाका लागि पैसा नलाग्ने टोलफ्रि नम्बरमा सम्पर्क गर्न सकिने छ । 

–कानुनी तथा प्राविधिक जानकारी लिन सकिन्छ । सूचना प्रवाहलाई टेलिफोनबाट प्रभावकारी सेवा पाउन कामदारले केन्द्रबाट ‘अटो एनसरिङ मेसिन’को सहयोग पाउँछन् । 

–सुरक्षित वैदेशिक रोजगारका लागि काम गरिरहेका सरकारी, गैरसरकारी तथा अन्तराष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाहरुसँग पनि परामर्श गर्न सकिन्छ । 

गद्दारी वा हृदय परिवर्तन ?

विनोद ढकाल 

लामो समयसम्म मण्डला नाट्यघर अगाडी मानिसको हुल व्यापक थियो । स्तम्भकारले सोध्यो,‘यो के को हुल हो ? कस्तो भिँड हो ?’ पत्रकार एमपी सुव्वादे भने,‘मण्डलामा नाटक हेर्नेको हुल हो । ‘डिग्रि माइला’ हेर्नेको जमात हो ।’ नेपालीजनपनि नाटकका निक्कै पारखी हुन् । दिनभरी मुलुकमा फस्टाएको राजनीतिक दलको नाटक हे¥यो, समिक्षा ग¥यो अनि साँझ परेपछि मण्डला थिएटरतिर छि¥यो । मुलुकमा कुनै कमजोर नाटक चलिरहेको छैन । अनि, राजनीतिमा होमिएका धुरुन्धर नाटकबाजहरुको कथा पनि कम रोचक छैन । कति ‘डिग्रि माइलाहरु’को भविष्यमाथि तुसारो लगाएर राजनीतिक उन्माद छन् यी खेलाडी तिनको नाटक नै नेपालीजनका लागि काफि हुनुपर्ने हो । जे होस्, हामी दैनिक चल्ने यस्तो ‘झुर राजनीतिक नाटक’बाट वाक्क पनि भइसकेका रहेनछौं । हरेक कुरा टुलुटुलु हेरेर स्वीकार्नुको विकल्प हामीसँग छैन । 

नेपाली राजनीतिक नाटकमै यो साता दुई प्रकरणहरु निक्कै चर्चामा रहे । पहिलो, पूर्वमुख्यसचिव लोकमानसिंह कार्कीलाइृ अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगको प्रमूखमा नियुक्त गर्ने र दोस्रो लामो समयसम्म नेकपा एमालेमा रहेका नेता रामचन्द्र झाको एमाले छाड्ने निर्णय र एमाओवादी प्रवेश गर्ने योजना । यी बाहेक हरेक दिन सानतातिना राजनीतिक क्लाइमेक्सपनि चलिरहेका हुन्छन् । एमाले नेता ओलीका तुक्का र एमाओवादी अध्यक्ष प्रचण्डका झुठा र फुस्रा कुराको कति चर्चा गर्ने । राजनीतिक दलले हस्ताक्षर गरेर बनाएको सरकारमा होस वा संवैधानिक निकायमा त्यहाँ नियुक्त गरिने पदाधिकारीको सिफारिस यीनले नै गरिरहेका छन् । खास अर्थमा खिलराजलाई ‘फ्ल्याटरन स्क्रिन’ बनाएर रिमोटलाई अनेक कोणबाट आफुलेमात्र चलाउने यीनको प्रपञ्चअनुसार नै कार्कीको नाम अघि आएको हो । खासगरी एकीकृत नेकपा माओवादीका अध्यक्ष प्रचण्डको प्रस्तावका कार्कीको नाम अघि सारियो । जो जनआन्दोलनका समयमा प्रशासनयन्त्रको मुख्यसचिव थिए, जनआन्दोलन दवाउने कर्मको निर्णायक ठाउँमा बसेका थिए । आफैं अख्तियार दुरुपयोगमा परेका व्यक्तिपनि रहेछन् । हाल सर्वोच्च अदालतले तत्काल उनको नियुक्तिलाई रोक्नका लागि आदेश दिएपछि केही समयका लागि यो प्रसंग रोकिन्छ भन्ने आशा छ । यद्यपि, सर्वोच्चमा रिट भएकै समयमा पनि प्रधानमन्त्रीको कुर्सी देखेपछि हतारिएका रेग्मी र संविधानलाई तिलाञ्जरी दिएर हुकुमी प्रवित्तिमा हिँडेका राजनीतिक दलहरुको कुनै भर छैन । कार्की प्रकरण यो साता पनि चर्चामा रहला । यसबारे नागरिक तहबाट विचरण भइ नै रहेको छ, त्यसअलावा केही हुन सकेको छैन । 

एक राजनीतिक पार्टीमा लामो समय संघर्ष गर्ने र अर्को पार्टीमा प्रवेश गरेर भविष्यका खोक्रा कुरा गर्ने । पार्टी फुटाउने, आफैं नयाँ पार्टी बनाउने र राजनीतिक चर्चा कमाउनका लागि विभिन्न हुर्मतलिने कामपनि गर्ने । मातृका यादवले पार्टी फुटाएका हुन् वा मणि थापाहरु निकालिएका हुन् । मोहन वैद्यहरुले पार्टी विभाजनको घोषणा गरेका हुन् अथवा राधाकृष्ण मैनालीहरु पार्टीमा प्रवेश गरेका हुन् । अथवा पछिल्लो समयमा रामचन्द्र झाले एमाले छाडेर माओवादी प्रवेशका लागि गरेका चालहरु हुन् । यीनलाई कसरी सम्बोधन गर्ने ? पूर्व अञ्चलाधिश पदमबहादुर विष्टका छोरा सुवर्णशम्शेर विष्टले यस्ता गतिविधिका बारेमा भन्ने गर्दथे,‘छाडेको पार्टीले गद्दार भन्ने र नयाँ पार्टीले हृदय परिवर्तन भन्ने दुई तर्कमा राजनीति चलेको छ ।’ नेपाली राजनीतिको कथा यसरी नै निरन्तर चलिरहेको सवैले देखेकै छौं । तासमा जोक्कर साट्ने खेल निक्कै रोचक हुन्छ । जव राजनीतिक दलमा यसरी जोक्कर साटिन्छन्, अनि राजनीतिक दलको यो खेललाई कस्तो संज्ञा दिने ? गद्दारी वा हृदय परिवर्तन ? पक्कैपनि एमालेले यसलाई गद्दारीको संख्या देला र एमाओवादीले हृदय परिवर्तनको संज्ञा । तर, नेपाली राजनीतिमा चलिरहेको यो रंगमञ्चको कथा कहिलेपनि टुंगो लाग्ने अवस्था आउने छैन । आजसम्म विश्वका अन्य मुलुकहरुमा को नेता कुन राजनीतिक दलमा प्रवेश गरे, कुन राजनीतिक पार्टी खोले भन्नेबारेमा त्यति सुनिएको छैन । खासगरी विकसित मुलुकहरुमा यो प्रकृयाको बारेमा सुन्न आएको छैन । स्थिर राजनीतिक व्यवस्थाबाटै विकासका मुलु फुटेका, खोज र अनुसन्धानबाट नयाँ काम गरिएको चर्चा सुनिएको छ । तर नेपालमा अहिले यो अवस्था छैन । नेपालमा अहिलेपनि अधिकार र न्यायको आन्दोलन चलिरहेको, नयाँ संविधान निर्माणका लागि राजनीतिक कर्म चलिरहेका कारणले पनि सोचेअनुसारको काम हुन सकेको छैन । तर, यहि नाममा वितेका वर्षहरुमा पनि उपलव्धिका मुना समेत देख्न पाइएन । अन्ततः राजनीतिक असफलताको चर्चाअनुसार कथाले साकार रुपमा पायो, नयाँ प्रधानमन्त्रीका नाममा खिलराज रेग्मी र मन्त्रीमण्डलमा प्रशाशनयन्त्रका अनेक पूर्वकर्मचारीहरु । यद्यपि, राजनीतिक दलका रवैयामा कुनै सुधार आएनन्, तिनमा कार्यरतहरुमा पनि कुनै परिवर्तन भेट्टिएन । 

परिवर्तनको आन्दोलनमा हिँडेका कयन युवाहरुले राजनीतिक परिवर्तनसँग खोजेको अवसर, रोजगारीको गन्ध अहिलेसम्म पनि पाउन सकेका छैनन् । हातमा डिग्रि छ तर रोजगारीको अवसर कहिँ कतै छैन । रोजगारीका मुहान खुल्ला हुँदा लाखौं युवाहरु एक पदका लागि हातमा डिग्रि लिएर लामबद्ध हुने गरेका छन् । यो परिस्थितिबाट गुज्रिएको मुलुकमा अहिलेपनि राजनीतिक दल र तिनले देखाउने गरेका अनेक किसिमका ताण्डवहरु नै प्रधान हुने गरेका छन् । पछिल्लो पटक प्राप्त लोकतन्त्रको सात वर्षमा शुन्यताको उपलव्धिको पछि हामी अहिलेपनि अभ्यस्त भइरहेका छौं । र, फेरिपनि उही राजनीतिक नौटंकीको गुलाम भएर दौडिरहेका छौं । परिवर्तनका जग खन्नेहरुको अवहेलनालाई स्वीकार गरी त्यसको नेतृत्वका नाममा भविष्य नै अन्धकारमा पारिरहेको राजनीतिक व्यवस्थाको पछि अहिलेपनि फुर्सदिलो बनेर दौडिरहेका छन् । फेरिपनि केही समयसम्म यो राजनीतिक नाटकको रंगमञ्चमा उही कलाकारहरुको बर्चश्व भइरहेको छ । यो निरन्तरताको क्रमभंगता नभएसम्म यसरी नै बारम्बार हामी नयाँ पुस्ताले दुख भोगिरहनुपर्नेछ । 

यसकारण, आगामी असार अथवा मंसिरसम्ममा राजनीतिक धरातल नै परिवर्तन हुने भनेर जुन अन्तिम समयको माग भएको छ अव नेपालीजनसँग त्यो समयसीमाभन्दा अरु केहीपनि बाँकी छैन । त्यति समय पर्खनैपर्ने हुन्छ त्यसपछिको समयलाई पर्खिनु मुर्खताभन्दा अरु केही पनि हुने छैन । यो नै नेपाली जनताले राजनीतिक दलका लागि कोरेको सीमारेखा अझ भनौ लक्ष्मणरेखाका रुपमा लिनुपर्दछ, त्यसलाई प्रमाणित पनि गर्नैपर्दछ । अन्यथा राजनीतिक दलको क्लवमा सदस्य परिवर्तनका खेल र त्यहि क्लवले नेपाली जनताको भविष्यका बारेमा ‘बाल निर्णय’ गर्दैजाने र बुज्रुक समुदाय चुप लागेर बस्ने हो भने परिवर्तनका अंकुर देख्न पाइने छैन । त्यसकारण यो निर्णय नै निर्णायक बनाऔं ।

तरुण साप्ताहिकको नियमित स्तम्भ सरोकारमा १२ चैत, सोमबार प्रकाशित लेख हो ।

रंगिन तस्वीर

यो एउटा सरल रंग

फरक–फरक रंगहरु 

अनि, त्यसमा रमाएको

उम्लिएको जीवनरंग

उन्मुक्त, उन्माद पर्वसँगै

सप्तरंगमा छरिएको अलग रंग

तिम्रो रंगसँग यी रंगहरु 

अष्ठरंग भएर, 

निक्कै शोभनिय छन् 

तर, जीवनको अर्को पातोमा

यी रंगहरुका अर्थ 

कति लाग्न सक्छन् ?

बस, त्यो पातोमा एउटै 

केवल, अवशिष्ट रंग छ

मेहनत, संघर्ष र संवेदना । 

यो रंगभित्र, नयाँ रंगपर्व 

झुम्छ, झुमोस् अनि रमाओस्

प्रतिबिम्ब रंगिन तस्वीरमा ।  

–विनोद 

सेक्स, स्क्याण्डल र चिन्तन

विनोद ढकाल 

अमेरिकन अभिनेता स्टिभ मार्टिनले भनेका थिए, ‘सेक्स त्यो चिज हो जुन किनेर उपभोग गर्न सकिन्छ ।’ पूर्वीय संस्कृतिमा सेक्सको महŒवका बारेमा बुझ्नेहरूले ‘कामसूत्र’ का अनेक अध्यायहरूको बृहत्तर अध्ययन पनि गरेका होलान् । ठूला युद्धहरू र त्यसले देखाएका परिणामका कारण खोतल्दै जाँदा ‘सेक्स’ नै देखा पर्दछ । यसमा घटनाक्रम र पात्रहरूका चरित्र चित्रण हुनसक्छन् तर संकेत निर्विकल्प सेक्स नै हो । 

मुलुक अमेरिकी विचारको तहमा पुग्न सकेको छैन । शैक्षिक, सामाजिक, वैज्ञानिकलगायतका अनेक कमजोरीमा हामी रहेका छौं । त्यसकारण पनि तेस्रो विश्व भनिएको हो, तेस्रो विश्व र पहिलो विश्वका मानिसको विचार र व्यवहारको तह समान हुन सक्दैन । यद्यपि, पहिलो विश्वको अहिलेको वैचारिक तहभन्दा पूर्वीय संस्कृति निकै माथि थियो भन्ने केही उदाहरण पनि छन् । त्यसकारण मार्टिनको विचार र नेपाली बजारमा व्याप्त सेक्सका परिभाषालाई कतिसम्म सहजीकरण गरेर व्याख्या गर्न सकिन्छ त्यसको मापदण्ड मैले पनि पहिल्याउन सकेको छैन । तर, रामायण, महाभारत तथा पूर्वीय संस्कृतिका अनेक महाकाव्यहरू, नेपाली साहित्यका भयंकर खेलाडीहरूले बजारमा ल्याएका कृति, उपन्यासकारहरूका सिर्जना सेक्ससँग अन्तरंग नभएका पाइँदैनन् । नेपाली बजारमा सेक्सको बिक्री जुन मात्रामा बढेको छ त्यो मात्रमा सिर्जनाहरूको व्याख्या पनि सहज हुन सकेको छैन । ओशोले भनेजस्तो सेक्स नै सिर्जनाको आकार बन्ने लहडमा नेपाली साहित्य दौडिरहेको छ । कल्पनाको संसारमा भिजाउने विषयवस्तुका लागि सेक्स नरमगरम चिजका रूपमा व्याख्या गरिएको छ । यसलाई नेपाली समुदायले स्वाभाविक मानेको छ । एकाध मानिसको पश्चगामी चिन्तन र आडम्बरलाई मूल्यांकन नगर्ने हो भने नेपाली जनजिव्रोमा सेक्स सरल र स्वाभाविक विषय बनिसकेको छ । तर, यसैसँग अन्तर्सम्बन्धित बनाएर ल्याउने हरेक प्रकारका चर्चाले नेपाली बजार तताएको हुन्छ । 

प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा मानिसका हरेक सार्वजनिक जीवन र उसको व्यक्तिगत जीवनको भिन्न चाहना हुन्छन् । व्यक्तिगत जीवनमा केही अनिवार्यताले मानिसको सार्वजनिक जीवन नै धुमिल बन्न थाल्दछ । सायद, यसका नेपाली उदाहरणका पात्र प्रकाश दाहाल र पारस शाह हुन सक्छन् । सार्वजनिक जीवनका उचाइसँग व्यक्तिगत जीवन हावी हुँदा नेपाली राजनीतिबाट यी पात्र गुमनाम हुने अवस्था आइपरेको छ । मानिस व्यक्तिगत जीवन बाँच्न पाउँदछ भलै उसले सार्वजनिक जीवनबाट टाढा किन हुन नपरोस् भन्ने उदाहरण पनि यिनै पात्र हुन् । तर, यी पात्रका कारणमा टेकेर हुने राजनीति र टिप्पणीले चाहिँ समाज, यसभित्र शब्द, चित्र र बयानबाजीमा खेलिरहेका खेलाडीको तह चाहिँ पुष्ट्याइँ गरिरहेको छ, सार्वजनिक रूपमा टिप्पणीहरूमाथि विश्लेषण गर्ने हो भने । 

एक व्यक्तिको निजी जीवनको कथाले नेपाली राष्ट्रिय राजनीतिका मूर्धन्य खेलाडीहरू, इतिहासका पहरेदारहरूको जीवनलाई नै तहसनहस बनाउने प्रयत्न गरिएको छ । यी प्रयत्नहरू ज्यादातर नेपाली राजनीतिमा देखिएका छन् । खासगरी पुरानो दरबारमा हुर्किएका पूर्वयुवराज पारस र नयाँ दरबारको भित्तामा रहेका प्रकाशका चरित्रमाथि टिप्पणी गरी पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाह र एमाओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालको राजनीतिमाथि फोहोरी टिप्पणीका असरदार चर्चाहरू विगतका केही महिनासम्म व्यापक भए । हुन त नेपाली राजनीतिमा यस्ता टिप्पणी भइ नै रहन्छन् । अस्वाभाविक टिप्पणीले राजनीतिका खेलाडीको योगदानको हुर्मत लिनका लागि यस्ता बयानबाजीलाई प्रचारका मुख्य साधन बनाइन्छन् । सम्भवतः नेपाली समाज यस्तै सुन्न चाहन्छ, रुचाउँछ र पचाउने हिम्मत पनि राख्दो हो । तर, यो विचारप्रवाहको कुनै पनि वर्गसँग सामञ्जस्य हुन्छ भन्ने लाग्दैन । 

लामो समयसम्म मुलुक परिवर्तनका लागि राजनीतिक भविष्य निर्माताका रूपमा उदाएका व्यक्तिको आन्तरिक कथा बेग्लै हुन्छ । उनीहरूले राजनीतिक उचाइका लागि जति संघर्षको मैदानमा पेलिनुप¥यो त्यो कदाचित नराम्रोपनका लागि होइन । यात्राका क्रममा उतारचढाव हुनु स्वाभाविकै पनि हो । राजनीतिमा असामान्य अवस्थाबाट सामान्यको यात्रा थाल्नका लागि अनेक अस्त्रहरूको प्रयोग हुन्छ । सम्भवतः शान्तिप्रक्रियाका जिउँदा हस्ताक्षरकर्ता प्रचण्डका केही कमजोरी भएहोला तर उनका कमजोरीलाई कृष्ण हत्याका लागि कंशले पुतनाको प्रयोग गरेजसरी प्रकाशकाण्डबाट राजनीतिमा केही धक्का लगाउने प्रयत्न नभएका होइनन् । तर, अन्ततः कुनै पनि बाटोबाट पुतनाहरू विलिन हुने र कृष्णहरूले नै सृष्टिको निरन्तरता दिन सक्छन् भन्ने कुरालाई बिर्सनु हुँदैन । हिन्दू धर्मग्रन्थमा कृष्णको शक्तिलाई ध्वस्त बनाउनका लागि मृत्युका डरले कंशले आफ्नी बहिनी पुतनाको विष भरिएको स्तन कृष्णलाई चुसाउने प्रवृत्तिलाई अहिलेको नेपाली राजनीतिमा हावी बनाइएको हुनुपर्छ । यद्यपि, राजनीतिमा लामो समयसम्म जीवन बिताएका र राजसी जीवनभित्र यस्ता कपटपूर्ण तर्क र प्रचारबाजीहरू पुतनाको मृत्युसरह हुन सक्छन् । किनभने राजनीति जीवनको सुरुआत पारस–प्रकाश काण्डहरूले पतन बनाउने शिराबाट चाहिँ भएको हुँदैन ।

नेपाली राजनीतिक इतिहासमा परोक्ष रूपमा चर्चा गरिएको सेक्सकै कारणबाट कोही राजनीतिज्ञ पनि उन्मुक्त हुन सकेका थिएनन् । उनका चिन्तन, सिर्जना र शैलीले पनि स्वाभाविक प्रस्तुतीकरण गरेकै थियो । नेपाली प्रजातन्त्रका असली योद्धा विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाका चिन्तनमा पनि ‘सेक्स’ को महŒव झल्किएको थियो । उनले जेलबाट दिएका सिर्जनाका कतिपय परिकारमै सेक्सका गहन विषय थिए । पात्रहरूबाटै सेक्सप्रतिका भावना बगिरहेका थिए । एउटा राजनीतिज्ञ जेलभित्र बस्दा ऊ राजनीतिक परिवर्तनका लागिमात्र अभ्यस्त हुँदैन, त्यसबाहेक समाजमा संगिन बनेर बसेको सोचलाई कसरी परिमार्जन गरी शिक्षाको मार्गमा ल्याउन सकिन्छ भन्ने चिन्तनप्रति पनि संवेदनशील हुँदो रहेछ । त्यसकारण बीपी निकै संवेदनशील भएर सेक्सका विषयमा लेखकीय ढंगबाट खुलेका थिए । तर, ती कहिल्यै पनि राजनीतिक रूपमा स्क्याण्डल भएनन् । नेपाली राजनीतिमा ‘सेक्स’ लाई सरल व्याख्या गरिदिने अर्का पात्र स्व. कृष्णप्रसाद भट्टराई थिए । उनी जीवनभर अविवाहित रहे तर सेक्सलाई सरल ढंगबाट आफ्ना निकटतम् माझ व्याख्या गर्न उनलाई कुनै असहज हुन्थेन । अझ उनका अनुयायीले भनेकै छन्, ‘उहाँ ननभेज (सेक्सुअल) जोक्सका पारखी पनि हुनुहुन्थ्यो ।’ अहिले पनि राजनीतिक क्षेत्रमा यस्ता व्यक्ति जीवित छन् । तर, परिवर्तनको नाममा राजनीतिक जति गहिरो हुँदै गएको छ अब सेक्स एउटा स्क्याण्डलका रूपमा व्याप्त हुन थालेको छ । एक व्यक्तिको चरित्रका कारणले समाजमा प्रजातन्त्र, गणतन्त्र स्थापना गराउने शक्ति पुरुषहरूमाथिको राजनीतिक जीवनमा हमला पनि हुन थालेको छ । नेपाली समाजले सुक्ष्म भएर बुझ्न सकोस्, यो एक्काईसौं शताब्दीमा मानिसको निजी जीवन स्वतन्त्र छ, निजी जीवनमाथिको टिप्पणी र बयानबाजी नै लोकतान्त्रिक पद्धती होइन र समाजलाई सकारात्मक टिप्पणीतिर डो¥याउनका लागि हर क्षेत्रबाट प्रभावकारी शिक्षाप्रदान गर्न आवश्यक छ । 

सुक्रबारको नियमति लेख मध्ये, ९ चैत, ०६९ मा हिमालय टाइम्स दैनिकमा छापिएको मेरो लेख । 

old memories

सत्गतको प्रतिक्षामा

डी. विनोद 

वैदेशिक रोजगारीका लागि दैनिक मुलुक छाड्नेहरुको लर्कोमात्र छैन । खाडीमा ज्यान गुमाएर नेपाल भित्रिने लासको पनि अनुपात बढ्न थालेको छ । वैदेशिक रोजगार प्रबद्र्धन बोर्डको तथ्यांकलाई मुल्यांकन गर्ने हो भने सरदर तीनजना नेपालीको लास दैनिक रुपमा नेपाल भित्रिने गरेको छ । तर, कतिपय लासहरु कानुनी अड्चनका कारण अलपत्र अवस्थामा नै रहने गरेको छ । खासगरी, प्रशासनिक कडाई भएको खाडी मुलुक साउदी अरबमा निक्कै नेपालीको लास लामो समयसम्मपनि रहने गरेको छ । विभिन्न कारण देखाएर स्थानिय प्रशासनले ती लासहरु नेपाल पठाउने अनुमति दिदैन । 

साउदी अरबको तायफमा मृत्यु भएकी मोरंगकी हरिमाया सुन्दासको लास अहिलेसम्मपनि नेपाल आउन सकेको छैन । १ डिसेम्बर २०११ मा मृत्युवरण गरेकी हरिमायाका परिवारले अहिलेसम्म पनि उनको लास पाउन सकेका छैनन् । साउदीस्थित प्रहरीले उनको मृत्युको कारणबारेको प्रतिवेदन अहिलेसम्म नबुझाएका कारण उनको शव नेपाल पठाउन नसकिएको रियादस्थित नेपाली दुतावासले जनाएको छ ।

रोल्पाका भुपेन्द्र खत्रीको लास पनि अहिलेसम्म नेपाल आउन सकेको छैन । २२ अगष्ट, २०१२ मा उनको साउदीमा मृत्यु भएको थियो । खत्रीका स्पोन्सरको असहयोगका कारण उनको लास रोकिएको बताइएको छ । दुतावासले उनको लास नेपाल पठाउनका लागि दमामको प्रहरी र गभर्नरसँग आग्रह गरेको छ तर अहिलेसम्म त्यसको आधिकारीक जवाफ पाएको छैन । 

चितवनका सुखराम महताको मृत्यु गत जनवरी ५ तारिकमा भएको थियो । उनको लास पनि नेपाल आउन सकेको छैन । उनको लाससँगै बाँकी तलवको पनि कुनै जानकारी छैन । उनले काम गरेको कम्पनीको ढिलासुस्तीका कारण उनको लास परिवारले पाउन नसकेका हुन् । नेपाल भित्रिन नसकेका यी तीन लासमात्र होइनन् । यस्ता ३३ लास वैधानिक र चार अवैधानिक सुचीमा राखिएका छन् । जुन साउदीका अस्पतालहरुमा अलपत्र पारेर राखिएका छन् । त्

त्यतिमात्र हैन साउदीमा मृत्यु हुनेका खास कारणहरु त्यहाँको प्रशासनले दिएको छैन । बरु मृतक परिवारको ढिलाइका कारण लास नेपाल जान नसकेको प्रतिक्रिया दिदै आएका छन् । साउदिस्थित नेपाली दुतावासले मृतकबारे १६ मार्चसम्ममा राखेको तथ्यांकअनुसार अहिलेसम्म वैधानिक रुपमा पुगेर मृत्युवरण गरेका र दुतावाससम्म सवै लास नेपाल पठाउन नसकिने कारणमा परिवारको कागजी प्रकृया र उनीहरु कार्यरत कम्पनीको कमजोरी देखाइएको छ । मृत्युको कारणबारेपनि साउदी प्रशासनले स्पष्ट जानकारी दुतावासमा दिने गरेको छैन ।

कस कसका लास रोकिए साउदीमा ?

नवलपरासीका नगन्द्रिबहादुर ठकुरी, जल मोहमद राइन, देवराज राई, काभ्रेका जोगबहादुर तामागं, ऋषिराम बराइमगर ( तनहुँ),  बोटबहादुर दिशामगर (पाल्पा), मन्तबहादुर गुरुङ, मनबहादुर बाँस्कोटा (झापा), भीमबहादुर लामिछाने (इलाम) , नेत्रबहादुर बराल (कास्की), नोटबहादुर गाहा (पाल्पा), मदन प्रधान (स्यांजा), सन्चबहादुर बाइबा (रसुवा), प्रविणकुमार चौधरी (सुनसरी), टोकबहादुर गुरुङ (तनहुँ), वसिर राइन (धनुषा), सरस्वती घिमिरे (नवलपरासी), चुडामणि न्यौपाने (सुनसरी), खम्बासिंह तामांग (सिन्धुली), सुजन पौडेल (मकवानपुर), राम थजली (म्याग्दी), दुर्गाकुमारी गुरुङ (लम्जुङ), जीतबहादुर दमाइ (तेह्रथुम), बेवल यादव (महोत्तरी), कसिम मियाँ धोवी (सिरहा), अशेश्वर मण्डल (धनुषा), रमेश कहर (रुपन्देही), डिलबहादुर थापा (चितवन), प्रेमबहादुर खड्का (दैलेख) ।

चार इलिगल लास 

अवैधानिक रुपमा साउदी पुगेर मृत्युवरण गरेकाहरुको लासलाई पनि इलिगलकै संज्ञामा राखिने गरिएको छ । दुतावासले दिएका पछिल्लो जानकारीअनुसार अहिले साउदीमा चारवटा इलिगल लास पत्ता लागेका छन् । रोल्पाका विकास राइको दमाममा मृत्यु भएको थियो । उनको लास पनि नेपाल आउन सकेको छैन । रुकुमका पूर्णबहादुर बुढा, मौसम सुव्वा, प्युठानका कविराम पुनको पनि अवैधानिक रुपमा मृत्यु भएको छ । दुतावासले जारी गरेको सूचना अनुसार उनीहरुको लास नेपाल पठाउनका लागि आवश्यक सरकारी अनुसन्धान र वैधानिकताको प्रयास भइरहेको छ । 

ठगहरुले विल्लिवाठ बनाइदिए 

नेपाली सेनामा १९ वर्ष विताएर सेवा निवृत्त भएका रामेछाप खन्यापानी–७ का उद्धवबहादुर मगर वैदेशिक रोजगारीका शिलशिलामा अफगाननिस्तान पुगेका थिए । 

सुनधारामा रहेको सुपरस्टार म्यानपावर कम्पनी मार्फत ०६३ मंसिरमा चार लाख ८० हजार रुपियाँ तिरेर म अफगाननिस्तान जान तयार भएँ । मसँगै नेपालका ४८ जना सोही म्यानपावर कम्पनीमार्फत उति नै रकम तिरेर अफगाननिस्तानका लागि हिँडेका थिए । हामीलाई उक्त म्यानपावर कम्पनीका सञ्चालक प्रेमबहादुर गुरुङले भारतको नयाँ दिल्लि हुँदै अफगाननिस्तान लैजान लागेका थिए । सेक्युरिटी गार्डको जागिरका लागि हामी गएका थियौं । कम्तिमा १८ सय अमेरिकी डलर तलव हुने लोभ र डाइनोकोप कम्पनीमा जागिर हुन्छ भन्ने बाहनामा हामीलाई लगिएको थियो । दिल्लिको केही दिनको बसाइपछि हामीलाई काबुल पु¥याइयो । कावुलको मुस्तफा होटलमा राखियो । हामीसँग १५ दिनको भिसा थियो, त्यहिँ पुगेर भिसा थप्ने आश्वासनमा हामी पुगेका थियौं । १६ दिनसम्म होटलमा बस्दापनि भिसा थपिएन । एक भारतीयसँग हामी त्यहाँ पुगेका थियौं । केही दिनमा भिसा त थपियो तर हामी काम गर्ने कम्पनीसम्म पुगेका थिएनौं । हामीले कामका लागि ¥याख¥याख पारेपछि हामीलाई काबुलबाट जललावाद भन्ने ठाउँमा पु¥याइयो । त्यहाँ टिनले घेरेको छाप्रामा लगेर अफगानीको घरमा राखियो । खाना पनि विहान एक समय दिन्थ्यो र राती रोटीजस्तो परिकारसँग एक कप रातो चियामात्र दिन्थ्यो । कामको कुनै टुंगो थिएन । जुन कम्पनीका लागि भनेर हामी गएका थियौं त्यो कम्पनीको सामान्य बोर्डपनि देख्न पाइनौं । भन्नैपर्दा हामी बन्दिजस्तो बसीरहेका थियौं । लामो समयसम्मपनि काम हुन नसकेपछि हामीले प्रेमबहादुरलाई टेलिफोन गरेर समस्या सुनायौं । बस्नखान पनि समस्या थियो । केही दिनमा हामीलाई जागिर लगाउने आश्वासन दिएका भरतचन्द्र अधिकारी अफगानिस्तानमा हामी भए ठाउँमा आइपुगे । उनले काम सुरु भएको छ महिनासम्म सात सय डलर र त्यसपछि १८ सय डलर तलव हुने आश्वासन दिएर नेपाल फर्किए । उनको आश्वासन अनुसार काम गर्न पाइन्छ भन्ने सोचमा हामी बसीरह्यौं । तर, दिनहरु वित्दै गयो, हामी उही टहरामा पीडाको जीवन विताइरहेका थियौं । अफगानीले लगाएको काम गर्ने र उही खानामात्र पाउने काम भयो । हाम्रो पासपोर्टपनि हामीसँग थिएन, नेपाल कसरी फर्किने भन्ने चिन्तापनि बढ्न थाल्यो । अव यहिँ फँसेको हो की भन्ने चिन्ताले पनि सताउने गरेको थियो । एकजना लेवनानी नागरिकको सहयोगमा हामीले त्यहाँस्थित भारतीय एजेन्टसँग सम्पर्क गरी पासपोर्ट हातमा पार्ने काम ग¥यौं । हामीले काम नपाउने कुरा प्रष्ट भएपछि फेरि नेपाल फर्किने खर्च प्र्रेमबहादुरसँग माग्यौं । उसले ३५ सय डलर पठायो । तर, ४८ जना नेपाल फर्कनका लागि त्यति रकमले पुग्दैनथ्यो । भिसा रिन्यु गराउँदैमा खर्च पुग्दैनथ्यो । पछि त्यहाँ काममा पुगेका नेपाली सेना लगायतका चिनेका नेपालीहरुसँग रकम चन्दामा उठाएर हामी दिल्लि फर्कियौं । दिल्लि हुँदै केही दिनमा नेपाल फर्कियौं । छ महिनासम्म उक्त ठाउँमा छाप्राको बास बस्दा निक्कै दुख भयो । नेपाल आएर प्रेमबहादुरलाई हामीले खोज्यौं पनि तर उ भाग्यो । हामीले पत्ता लगाउन सकेनौं । 

वैदेशिक रोजगारीको ठगीमा त्यहाँमात्र परिन म । फेरि इराक जानका लागि पहल गरेको थिएँ । एक पटक ठगीमा परेका कारण केही सजग थिएँ । तर, शान्तिनगरमा रहेको दन्तकाली म्यानपावरले इराकमा राम्रो जागिर लगाउने आश्वासनमा चार लाख रुपियाँ माग्यो । पठाउँछ जस्तै लागेर रकम पनि दिइयो । त्यसबेला हामी १८ जना थियौं । इराक जानकै लागि फेरि दिल्लिमा १८ दिन बसियो, तर इराकका लागि कुनै पहल भएन । अफगाननिस्तानजस्तै इराकका लागि पनि समस्या हुन्छ भन्ने लागेपछि म १९ औं दिनमा नेपाल फर्किएँ । डीवी पुलामीको म्यानपावरले हामीलाई फेरि ठगेको थियो । रकम उठाउनका लागि फर्किएर म्यानपावर खोज्दा त्यो पनि भागेछ ।  

काममा जानेलाई टिप्स 

–काम गर्न जाने मूलुकको नेपाली राजदूतावास, श्रम सहचारी, संघ गैर आवासीय नेपाली एवं नेपाली संघ संस्था आदिको सम्पर्क ठेगाना फोन आफ्नो साथमा राख्नु पर्छ । अप्ठ्यारो र कठीनाई पर्दा सम्पर्क गर्न सजिलो हुन्छ ।

–बिदेशमा रहदा नेपाली राजदूतावास, नेपाली संघसंस्था र आफ्नो घर परिवारको नियमित सम्पर्कमा रहनु पर्दछ । यसो गर्दा अप्ठारो पर्दा उद्दार गर्न सजिलो हुन्छ । मानसिक तनाव न्यून गर्न सकिन्छ ।

–काम गरिरहेको वा काम गर्न गएको कम्पनी छोडी अन्यत्र काम गर्न जानु हुदैन । कतिपय देशमा यस्तो गरेमा गैर कानूनी भइन्छ, जेल सजाय पनि हुन सक्दछ ।

–करार अवधि सकिएपछि स्वदेश फकिर्एर पुन बीमा गर्राइ श्रम स्वीकृति लिएर जानु पर्छ, अन्यथा दुर्घटना पर्दा बीमा र अन्य आर्थिक सहायताको सुविधा पाइदैन ।

–सम्झौता गरेको भन्दा फरक कम्पनीमा, फरक काममा, कम पारिश्रमिकमा काम लगाएको छ भने तुरुन्त नेपाली दूतावास, बैदेशिक रोजगार बिभागमा उजुरी गर्नुपर्छ । आफू खुसी अन्यत्र काम गर्न जानु हुँदैन ।

–कोठामा बस्दा वा सुत्दा ए.सी.को सही किसिमवाट प्रयोग गर्नु पर्दछ । थाहा नभएको काम कुरा सिकेर जानेर मात्र गर्नु पर्दछ ।

–कमाएको पैसाको फजुल खर्च गर्नु हुंदैन, बचाएको पैसा बैंकिङग च्यानलवाट पठाउनु पर्छ, व्यक्तिगत तवरवाट र हुण्डीवाट पठाउदा जोखिम –खतरा) हुन्छ ।

–खास गरी खाडि मुलुकमा जाँदा पान मसाला, पराग, मर्चा तथा अन्य सुतिर्जन्य पदार्थ, मदिरा लैजान र र्सार्वजनिक स्थानमा प्रयोग गर्न प्रतिवन्ध छ । यस्ता सामान लुकाई लगेमा, विक्रि गरेमा वा प्रयोग गरेमा कडा सजाय हुन्छ । जाँड रक्सी र लागू पदार्थ जस्ता कुलतमा लाग्नु हुँदैन ।

–सम्वन्धित मुलुकको, कम्पनीको नीयमको पालना गर्नुपर्छ, अरुको धर्म संस्कृतिको सम्मान गर्नु पर्दछ । अनावश्यक झै झगडा र अरुको उक्साहटमा हडतालमा उत्रनु हुँदैन ।

–सम्वन्धित देशको ट्राफिक नियम वुझ्ने र पालना गर्नु पर्दछ ।

हरिनारायण, परिवर्तन र नयाँ सरकार

विनोद ढकाल 

भनिन्छ, भावनामा बगेर राजनीतिक निर्णय हुँदैन । संवेदनालाई पोल्टामा राखेर परिवर्तनको गीत पनि गाउन सकिन्न । विश्वका भिन्न मुलुकका क्रान्तिहरु हेर्ने हो भनेपनि त्यहाँ संवेदनाका गुञ्जायसहरु जीवित राखिएका थिएनन् । नेपालपनि यी र यस्ता अवस्थासँग लामो समय साक्षात्कार गरेको मुलुक हो । प्रजातन्त्रका लागि कयन पटक आन्दोलन, सहादत र परिवर्तन पाउँदै, गुमाउँदै आएको मुलुक हो । हुन त नेपालीसँग अव गुमाउनका लागि केही पनि छैन । प्राप्त लोकतान्त्रिक गणतन्त्र संस्थागत गर्नुको साटो फेरि पनि छ वर्ष पछि धकेलिएका छौं हामी । तर, यी छ वर्षको समीक्षा सकारात्मक रुपमा किन हुन सकेन ? एउटा आम नागरिक बाँच्नका लागि अहिलेपनि सडकमैदानमा कडा संघर्ष गरिरहेको छ । यो छवर्षको अवधिमा नेपाली राजनीतिक दलका मुर्धन्य खेलाडीहरुले किन नागरिकको अपमान गरेका होलान् ? यस्तो मनोवाद स्वभाविक रुपमा चल्न थाल्छ, जव सतहको खास नागरिकको संघर्षसँग साक्षात्कार हुन्छ । 

दश कक्षासम्म पढेका हरिनारायण चौधरी आफ्नी श्रीमति, आमा र छोरीका लागि खुट्टाले लेखेर इटहरीको सडकमा लोकतन्त्रको मर्दन गरिरहेका छन् । उनी राम्रोसँग बोल्न सक्तैनन्, केही अक्षरहरु लेखेर सडकयात्रीले दिएको रकमले गुजारा चलाउँछन् । उनले दिनमा दुई सय रुपियाँ त्यसरी जम्मा पार्नपनि मुस्किल पर्दछ । तर उनको त्यो बाध्यता हो, कठोर बनीसकेको नेपाली समाजसँग जुध्नका लागि उनी सडकमा उत्रिएका हुन् । उनलाई नेपाली नाम चलेका मानिसँग दाँज्नैपर्दा झमककुमारी घिमिरेसँग समान राख्न सकिन्छ । झमकको अवस्था र उनको शारिरीक अवस्थामा कुनै फरक छैन । फरक छ त यत्ति हो झमककुमारी चर्चामा आएकी छन् तर हरिनारायण पर्चामा आउन सकेका छैनन् । उनको रहरपनि होइन पर्चामा आउने । उनको रहर हो आफु र आफ्ना परिवारका सदस्य जोगाउने । उनको रहर हो सुनुसरीको झुमकामा डेरा भाडा पाँच सय रुपियाँ तिर्ने र दैनिक छाक टार्ने । उनको समस्या हो, ८० वर्षकी आमाको उपचार गर्ने र दैनिकी चलाउने । स्तम्भकारसँगको संवादनका क्रममा हरिनारायण निकै भावुक थिए । ‘यसरी कसैले सोधेको थिएन, कसैले यो सडकमा सोध्दैन । दया लाग्नेले १०÷५ रुपियाँ छाडेर जान्छ, कतिपयले दिदैनन् पनि ।’ उनले मनको वेदना यसरी पोखेका थिए । हुन त नेपाली राजनीतिको प्रभावबाट मुक्त हुन नसकेको, संवेदनाहिन बन्दै गएको समाजका अगाडी हरिनारायणको कथाव्यथा सामान्य नै लाग्न सक्छ । तर, उनका लागि त्यो भयानक कथा हो । संघर्षको मैदानमा पीडासँग प्रतिष्पर्धा गर्ने हरिनारायणका लागि नेपाली राजनीतिको कुनै अर्थ पनि छैन । परिवर्तनले उनको जीवनलाई के दिन सक्छ ? जव लोकतन्त्र प्राप्त भयो उनका बुबा पाण्डव सिंह चौधरीको मृत्यु भयो । उनका जेठा दाई पागल भए उनको पनि मृत्यु भयो । जमिन्दार परिवारमा जन्मिएपनि जन्मसिद्ध शारिरीक रुपमा कमजोर भएका उनको सम्पत्तिमाथिको हक उनका माइलादाजुले खोसे । बाबुले कमाइदिएको सम्पत्ति थामिनसक्नु छ तर उनले उपभोग गर्न पाएका छैनन् । माइला दाइले धोका दिएर आमासहित उनलाई घरनिकाला गरिदिए । यहि लोकतान्त्रिक व्यवस्था हो, जहाँ उनी यसरी प्रताडित भएर सडकपेटीमा आफ्नो सृजनालाई विक्रि गरिरहेका छन्, मनभित्र अनेक वेदनाहरु बोकेर । तर, यहि व्यवस्थामा हुर्किएका फरक–फरक अनुहारहरु हुन् उनको सृजनामाथि पनि दया गर्दैनन्, उनको वेदना कसले सुनिदिने ? उनका लागि राज्य कहाँ छ ? अपांगता भत्ताका लागि रातो कार्ड बनाएको चार वर्ष भयो । तर, अहिलेसम्म उनको नामको भत्ताले कुन कर्मचारीको घर चलेको छ ? त्यो पनि थाहा छैन । यो, लोकतन्त्रमा हुर्किएका हरिनारायणको मौजुदा जीवनसँग अनेक अनुभव छन् । परिवर्तनको ढोल पिटिन्छ तर उनको कानसम्म त्यो ढोलको गुञ्ज आउन सकेको छैन, उनले लोकतन्त्र छुने, महसुस गर्ने कुरा त परै जओस् । यी एक पात्र हुन् तर यस्ता पात्रहरु मुलुकमा अनेक छन् जसले राजनीतिक परिवर्तनको त कुरै जाओस परिवारदेखि समाजको साहाराको महसुस सम्म गर्न सकेका छैनन् । 

यस्तै परिवर्तनको हौवासँगै २०६४ सालमा भएको संविधानसभाको चुनावको उपलव्धी केही पनि हुन सकेन । राजनीतिलाई व्यावसायका रुपमा अवलम्बन गरेका सीमित मानिसहरुको उद्योग मुनाफामा चल्यो, नेपाली जनसतहले त्यसको भार खेप्यो । उपलव्धि कमजोर रह्यो । एउटा उद्योगले पनि मुनाफा कमाएअनुसार उत्पादन बजारमा पठाउँछ तर हामीले भोगेको राजनीतिक उत्पादनशुन्य तर मुनाफाकेन्द्रितमात्र रह्यो । त्यसबखत चुनावका लागि खर्च भएको अरबौं रकमको हिसावकिताव, संविधानसभामा छ सय एक जनाले विभिन्न बाहनामा पचाएको अरबौं रकम अनि त्यसका लागि खर्च भएका रकमहरुको हिसावकिताव छैन । यदि असफल संविधानसभामा रकम खर्च गर्नुको उपलव्धी केही थिएन भने त्यो रकम राज्यको विकासका लागि खर्च गर्दा अथवा सरकारी लगानीको कुनै खास जलविद्युत उत्पादन गरेको भए नेपालीजन राजनीतिक अन्धारसँग लोडसेडिङको अन्धकारपनि झेल्न बाध्य हुने थिएनन् । छ वर्षमा संविधान आउन सकेन, शान्ति आउन सकेन तर त्यसका लागि खर्च गरिएको रकम पावर हाउस निर्माणमा खर्च गरेको भए त्यो पक्कै आउने थियो र ०७० को सुरुआती दिनदेखि व्याप्त अन्धकारबाट आमसाधारणले मुक्ति पाउने थिए । नेपाली जनताले यो कालखण्डमा धेरैकुरा गुमाएका छन् । सवैको चर्चा गरेर साध्य हुने अवस्था पनि छैन । कुनै खास उपलव्धी र प्रशंशायोग्य काम केही पाइएको छैन । लोकतन्त्रको छ वर्षमा कसले के पायो ? कुन नेताले कस्तो गाडी चढ्यो ? उनकी श्रीमतिले कति महँगा साडी लगाइन् ? कसको बैंकखातामा कति रकम जम्मा भयो ? सीमित मानिसहरु कसरी धनाड्यवर्गमा पुगे ? औंला भाँचेर विश्लेषण गर्न सकिने अवस्थामा हामी पुग्यौं । तर, कति युवाहरु मुलुकबाहिर पुगे, कति जनताका खेतमा उव्जनी हुन सकेन, कति जमिनहरु बाँझै छन् ? यसको विश्लेषण गरी त्यसले निम्त्याउनसक्ने दुष्परिणामका बारेमा हामी सजग सतर्क हुन सकेका छैनौं । 

हरिनारायणका वेदना, युद्धमा मारिएका १७ हजार परिवार, जनआन्दोलनमा प्रभावित पारिएका लाखौं समुदायका अपेक्षाहरु समृद्ध मुलुक नै हो । नयाँ व्यवस्था र त्यसले विकासको अग्रगति लिएर दिनुपर्ने सुलभताको अपेक्षा नै हो । तर, फेरिपनि चक्रव्युहको राजनीतिको बाटो कता हो भन्ने अलमल र अन्योलग्रस्त टिप्पणीमा अभ्यस्त हुने अवस्था छ । यो संगिन अवस्थामा असफल राजनीतिक व्यवस्थालाई पार लगाउनका लागि प्रधानन्यायाधिश खिलराज रेग्मीको नेतृत्वमा नयाँ सरकार बनेको छ । चुनावकेन्द्रित गरेर बनेको यो सरकारले चक्रव्युहबाट बाटो पहिल्याउने हुँकार छाडिन थालेको छ । हेरौं, यो सरकारले कस्तो बाटो र कसरी पत्ता लगाउन सक्नेछ । अव हरिनारायणहरुको न्यायका लागि कस्तो व्यवस्था सृजना गर्ने पथमा यो मन्त्रीपरिषद् दौडने छ । किनभने निर्दलीय व्यवस्थाले चुनावको आह्वान गरेर निकास दिएको इतिहाँस नेपालीजनसँग छैन । राजा महेन्द्रले पनि चुनाव गराएका थिए, तत्कालिन राजा ज्ञानेन्द्रले पनि चुनावको आह्वान गरेका थिए । ती कुनै पनि चुनाव हुन सकेनन् । राजाहरुले दलहरु असफल भएको घोषणा गरेरै यस्तो आह्वान गरेका थिए, यहाँ त दलहरु आफैं असफल भएको घोषणा गरी लिखितम् गरेर सत्ता बुझाएका छन् । अव यी नागरिकतहबाट, प्रशासनिक तहबाट गठित सरकारले के गर्ला त ? यावत् र उल्लेखित समस्याको सम्बोधनको मार्गनिर्दिष्ट गर्न सक्ला ? उत्तरको खोजी छ । 

युद्ध, संवेदनाको थाक र ‘बधशाला’

विनोद ढकाल

एउटा मान्छे हुन्छ, एउटा योद्धा हुन्छ । मान्छे मर्छ, स्वास्नी विधवा हुन्छे, छोराले वरखी बार्छ । योद्धा मर्छ, राष्ट्र विधवा हुन्छ, इतिहाँसले बरखी वार्छ । – स्व. मदन भण्डारी ।

नेपाली राजनीतिमा इतिहाँसले कति बरखी बारेको छ त्यो थाहा छैन । तर, १७ हजार परिवारका छोराले वरखी बारेकोचाँही केहीमात्रमा देखियो, धेरैमात्रामा सुनियो र त्योभन्दा पनि ज्यादा पढियो । द्वन्द्वको आलो घाउमा रुमल्लिएका कतिपय कथाहरुसँग आँखाका परेली र मनका तरेली पनि भिजाइयो । ‘हेडसर’ हाम्रो परिवारमा बाबाका लागि सम्बोधन गर्ने नाम हो । उनको जीवनको एउटा पाटोमा युद्धको चोटसँग साक्षात्कार पनि गरियो । द्वन्द्वको प्रभावबाट उन्मुक्त हुन पाइएन । आफुभित्रबाट सुरु भएको यो चोटको अर्काे कथा द्वारिका तिम्सिनाको हत्या पनि हो । सप्तरीको फत्तेपुर गाविस वडा नम्बर ९ मा बसेर नेपाली समाजका लागि राजनीति थालेका उनी दुध बेचेर परिवार चलाउँथे । उनी दुध पु¥याउन जाँदा तत्कालिन शाही सेनाले सोधपुछका लागि लगेको थियो । उनको ट्यामी (दुध बोक्ने भाँडो) केहीदिनमा फर्केर घर पुग्यो । तर, अहिलेसम्म तिम्सिनाको सासको त कुरै छाडौं लासपनि पुगेको छैन । माओवादीहरुले नै उनको हत्या भएको पुष्टि गरे, राज्यले अहिलेसम्म पनि गरेको छैन ।
मुलुकको समग्र युद्धविश्लेषण गर्दा यो सामान्य घटना लाग्न सक्दछ । तर, यो वडा नम्बर ९ का लागि राज्यको भन्दा विशाल, भयानक र डरलाग्दो घटना थियो । उनका छिमेकीका लागि कयन वर्षहरुसम्म आलै रहने युद्धको डोभ हो । त्यो समाजले प्रत्यक्ष साक्षात्कार गरेको मुल घटना हो । समाजले त्यो परिवारभित्र देखेका उतारचढाव र त्यो परिवारले भोगेको कष्टहरुको स्मरणको कथा हो । यो त्यो समाजका लागि भयंकर इतिहाँस हो । अनि, परिवारका लागि प्रलय गएको घटना । यस्तो प्रलय जसले परिवारको छतमात्र उडाएन, आम्दानीको स्रोत, भरोसाको आड, घरको मेरुदण्ड भत्काएको डरलाग्दो विगत हो । स–साना बालकालिका छोराछोरीमाथि परेको युद्धको चोट थियो, बालअधिकारका कुरा गरिरहँदा परिवारभित्र युद्धको भुमरीलाई छिचोल्नुपर्ने बाध्यताको स्वरुप थियो । अनि, कथित मानवअधिकारको गम्भिर उल्लङ्घन त हुँदै हो । 
नेपाली समाजमा यस्ता कथाहरु कयन छन् । धेरै मानिसहरु द्वन्द्वको अविश्मरणीय यातनाको भागीदार भएर पनि बाँचेका छन् । त्यो संस्मरणसँग अहिलेपनि साक्षात्कार गरिरहेका छन् । त्यो भावनालाई खुलामञ्चमा पोख्ने अधिकारचाँही उनले पाएका छैनन्, भलै द्वन्द्वको नमूनाका रुपमा उठेको राजनीतिक आन्दोलनका धोकेबाजहरु अहिलेपनि खुला राजनीतिमा संभ्रान्त अनुहारहरुमा देखिइरहेका छन् । हिंसात्मक द्वन्द्वको एउटा कालखण्डसँग कयन परिवारहरुका वेदना जोडिएका छन् । ती वेदनाहरु संवेदना भएर अभिव्यक्त गर्ने अवसर अहिलेसम्म पनि पाउन सकेको अवस्था छैन । युद्धको डोभमा रुमल्लिएको मुलुकमा त्यस्ता चोटका भागीदारहरु अहिलेपनि कोही अपांग, कोही विधवा, कोही टुहुरोको अवस्थामा पुगेका छन् । विगत, वर्तमान र भविष्यलाई युद्धको चोटसँगको सान्दर्भिकतासँग विश्लेषण गरेर बसेका छन् । कतिपय मानसिक रोगीको सिकार भएका छन् । धेरैको मनमा उठेका कयन प्रश्नहरुको उत्तर प्रचण्डका गालामा लागेका थप्पडका डामहरुसँग रुमल्लिएका छन् ।
यो युद्धको चोटमाथि एउटा फोहोरी राजनीति अहिलेपनि हावी भइरहेको छ । मानिसका संवेदनाहरु, पीडाहरु, नेपालीका मन र मस्तिष्कका चाहनाहरु अहिले अवहेलनामा परेका छन् । अधिकारका नाममा गरेका आन्दोलनहरु, युद्धहरु, छर्रा बोकेका शरिरहरुको वेवास्ता भएको छ । शरिरभित्र युद्धको छर्रा बोकेका मानिसहरुको पीडा नेपाली राजनीतिको गुञ्जायस हुन सकेको छैन । युद्धको नाममा अवसरको खेती गर्नेहरु, तिनका परिवार, तिनका भाइभारदार र सामाजिक अपराधी, तस्कर, अवसरवादीहरुका लागि युद्धले उठाएको राजनीतिको लाभ छ । युद्धबाट प्राप्त प्रजातन्त्रको लाभांश दलित, उत्पीडित, गरिव, जनजाती, मधेसी, ब्राम्हणक्षेत्री जस्ता आम साधारणका हातमा छैनन् । उनले पाएका छैनन्, भेट्टाएका छैनन् । अझै विभिन्न प्रकारका गुनासा गर्दै माग गरिरहेका छन् । यी अनुभवहरु खोज्न जानु पर्दैन रुकुमदेखि सल्यानसम्म, झापादेखि सप्तरीसम्म, महेन्द्रनगरदेखि नुवाकोटसम्म र बाँदरमुडेमा हुर्किरहेका संवेदनायुक्त मानववस्तीसँग छ । त्यो बस्तीमा पुगेर सोध्दा हुन्छ कुन कुन युद्धको डोभ अहिलेपनि कायम छ ? उत्तरहरु आँसु, वेदना, ¥यालसिंगान, उजाडिएका सिउँदो, अलमलिएका किशोर, विद्यालय छाडेका नाबालक, अपांग भएका युवा देख्दा नै आउँछ । गाउँ र वस्तीमा अहिलेपनि संवेदनाका थाकहरु छन् । युद्धको बधशालामा पेलिएका व्यक्तिको परिवारका सदस्यहरुसँग पीडाका भकारी छन् । खुसीका कुनै अंश भेट्न सकिँदैन, व्यक्त गर्ने अवसरको कमी पनि छ ।    
युद्धका अनेक पीडाहरुको अभिव्यक्त हरेक प्रकारबाट भइरहेको सन्दर्भमा शव्दचित्रबाट पनि गर्ने प्रयत्न भएकै हो । तत्कालिन शाही सेनाले चलाएको अपरेशनमा मानिसहरुले खेपेको युद्धपीडाको अभिव्यक्ति लोकतन्त्रको सम्मान नै हो । कर्णेल कुमार लामा बेलायतमा बन्धक बनाइनु अपराध होइन, मुलुकले उनीममाथि छानविन गरेन, अर्को मुलुकले उनीमाथि कारवाही नै अगाडी बढायो । त्यसका प्राविधकि, राजनीतिक, सामाजिक कारण होलान् त्यो फरक सन्दर्भ हुन्छ । तर, कथा एउटै हो युद्धको डोभ, त्यसले चलाएको बधशालाका विशेषण्को उपज पनि मान्न सकिन्छ ।
सायद आजबाट मानिसका पीडाको अभिव्यक्ति बोकेर शव्दचित्र, चलचित्र ‘बधशाला’ बजारमा आउँदैछ । यो नेपाली समाजसँग जोडिएको कथाको अंश हुनुपर्दछ । ‘बधशाला’ तत्कालिन राज्यले दिएको यातनाको कथा हो । बधशाला व्यक्त हुन नसकेका भावनाको दर्पणका रुपमा पनि आएको छ । यो चलचित्रको मुल उद्देश्य नाफा कमाउने भन्दापनि युद्धमा राज्यले दिएको पीडालाई अभिव्यक्त गर्ने माध्यमका रुपमा ल्याउने प्रयास थियो । निर्देशक मनोज पण्डितसँग यसैको स्क्रिप्ट तयार गर्नेक्रममा कयन पटक मानिसका संवेदनाका बारेमा चर्चा भएको थियो । युद्ध अपराधीहरुको बारेमा बारम्बार छलफल भएकै हो । युद्धको अपराध गर्नेहरु कुनै एक पक्षसँगमात्र हुँदैन, संवेदनाहिन राज्य अवसरवादी नेतृत्वसँग पनि हुन्छ भन्ने कुराको मनथन भएको छ । पूर्वमा कोसीले कति निर्दोषका लाससँग साक्षात्कार गरेको थियो ? खोला किनारमा युद्ध र भिडन्तका नाममा कति निर्दोषहरु बाँधिएर गोलीको शिकार बनाइयो ? कति महिलाहरुको सिंदुरलाई सस्तो बनाइयो भन्ने कुराको हिसावकिताव हुन सक्तैन । एउटा राज्यका लागि यो सामान्य विषय लाग्न सक्छ तर एउटा विपन्न परिवारको सदस्यका लागि कति भयानक र जीवनपर्यन्तसम्मको कथा हो भन्ने विषयको लेखाजोखा हुँदैन ।
जव–जव राज्य मानिसको संवेदनामाथि राजनीति गर्दछ । उसको संवेदनालाई हिनताको नजरले हेर्छ । उसको अधिकारलाई कुण्ठित बनाउने प्रयास गर्छ । आम मानिसको अभिव्यक्तिको अधिकारलाई सेन्सरका नाममा छोप्ने प्रयास गर्छ अनि एउटा वागी अथवा विद्रोहीको भावना जागृत हुन्छ । निषेधको राजनीति, निषेधको प्रशासनयन्त्रले नै मुलुकमा आम मानिसलाई विद्रोही बनाउँदै लैजान्छ । मुट्ठीभर व्यक्तिहरु जव आर्थिक, राजनीतिक र सत्ताको लोभमा मानिसको संवेदनालाई सम्झौतामार्फत विक्रि गर्न जव उत्रिन्छन् उनको भविष्य पनि गतिलोचाँही हुँदैन । अहिलेको सान्दर्भिकता भनेकै अझै हामी दरबारीया, एकतन्त्रीय र निषेधको राजनीतिबाट उन्मुक्त हुन सकेका छैनौं । सारा दुनियाँलाई थाहा छ मदन भण्डारीको हत्या भएको थियो । उनको हत्यालाई अभिव्यक्तिका रुपमा बजारमा ल्याउन खोज्दापनि यहि राज्यको नेतृत्वमा रहेको एमाले सरकारले सेन्सर ग¥यो । उनको हत्यालाई निकृष्ट बनाउने प्रयत्न गरेको थियो । फेरि सारा दुनियाँ अहिलेपनि दश बर्षे हतियारको युद्धका बारेमा अहिले संश्लेषण गरिरहेका छन् । यसको समीक्षा गरिरहेका छन् । तर, त्यहि विद्रोह उचाल्ने प्रचण्डहरुले सत्ता हातमा लिएपछि आफ्ना अभिव्यक्तिहरुलाई शव्दचित्रमार्फत जनतालाई देखाउने, बुझाउने प्रयासका बाधक बनिरहेका छन् । यो अधिकार यीनलाई कसले दियो ? तानाशाही, निरंकुश र अंकुश लगाउने वैचारिक र व्यवाहारिक काममा अभ्यस्त भएका यस्तो नेतृत्व, यस्तो सरकारलाई लोकतान्त्रिक मान्न सकिँदैन जसले जनताको संवेदनाहरुमाथि सेन्सर गरिरहेको छ । जसले मानिसका अभिव्यक्तिमाथि आफ्नो मुढेबलको प्रशासनयन्त्रको दुरुपयोग गरिरहेको छ । समाजका अपराधीहरुको अपराधलाई संरक्षण गर्ने, भ्रष्टाचारको संरक्षण गर्ने, नातावादको कामलाई व्यापक दिने तर आम जनताको भावनामाथि सेन्सर गर्ने लोकतन्त्रको खोल ओढेर तानाशाहको व्यवाहार देखाउने दलिय संयन्त्र, दलिय व्यवाहारको विरोध गर्नु उपयुक्त हुन्छ की हुँदैन ? अव हामीले आफ्ना पीडाहरु सडकमा, सहरमा, शव्दमा, अक्षरमा, चित्रमा, चलचित्रमा भन्न पाउने कि नपाउने ? खुलेआमा छाडा गालीगर्ने राजनीतिको हिम्मत राख्ने यी राजनीतिक दलहरु र तिनका नेतृत्वमा रहेका मुट्ठीभर अवसरवादीहरुको दिल किन जल्छ, जनताको संवेदना सार्वजनिक हुँदा ? यो प्रश्न पाठक, दर्शक र आम नागरिकका लागि फ्याँकेर विट मार्छु । 

अभिरुची

युवा आन्दोलन र नेतृत्व

विनोद ढकाल 

विश्वका विकसीत मुलुकहरुको राजनीतिक पृष्ठभुमि, विकासको पृष्ठभुमी र आर्थिक क्रान्तिको धरातलको मुख्य जग नै युवाशक्तिको सहज, स्वभाविक र सरल सक्रियता नै देखिन्छ । चीनमा उदाएको युवा शक्तिका कारण उसले आफ्नो आर्थिक यात्रालाई विश्वको उचाइमा पु¥याएको छ । आप्रवासी युवाहरुको सक्रियताका कारण नै अमेरिका अहिलेपनि विश्वको महाशक्तिका रुपमा कहलिएको छ । जापानी युवाहरुकै मेहनतका कारण अर्थतन्त्रमा उसले आफ्नो स्थानलाई कायम राखेको छ । यी विश्वका ज्वलन्त उदाहरणका रुपमा देखा परेका मुलुकहरुको विकासको मुख्य लक्ष्य युवाको सही परिचालन नै थियो । अहिले पनि यी मुलुकहरुले अर्थतन्त्रमा युवाको पारदर्शी भुमिकालाई कमजोर बनाएका छैनन्, बरु बलियो बनाउँदै गएका छन् । एउटा मुलुकको अर्थतन्त्रको विकासको योजना राजनीतिसँग नङमासुको सम्बन्ध रहने भएकैले पनि उनीहरु प्रयोगका आधारमा सफल बन्दै गइरहेका छन् । 

तर, नेपाली युवाको पहुँच, सक्रियता र विकासका लागि आफ्ना दायराहरु बन्न सकेका छैनन् । नेपाली युवा आन्दोलनको इतिहाँस पुरानो छ तर गलत दिशाको यात्राका कारण हामी सफल हुन सकेका छैनौं । नेपाली समाजका ‘युवा’ भन्नसाथ झगडा गर्ने, गुण्डागर्दी गर्ने, हप्ता असुल्ने, प्रदर्शन गर्ने लगायतका अर्थबाट परिभाषित गर्न थालिएको छ । तर, नेपाली युवाआन्दोलनको सही प्रयोग हुन नसकेका कारण हामी समाजमा यसरी परिभाषित भइरहेका छौं भन्ने आत्मसमीक्षा सवैले गर्न आवश्यक छ । ०६२÷०६३ को आन्दोलनसम्म आइपुग्दा नेपाली युवा राजनीतिक स्वतन्त्रताका लागिमात्र लडेको देखिन्छ । राजनीतिक स्वतन्त्रताप्राप्ति पछि युवाको भुमिकालाई कमजोर र प्रयोगरहित बनाइएको÷बनेको देखिएको छ । ००७ सालमा नेपालमा पहिलो पल्ट आएको प्रजात प्राप्तिको आन्दोलनको शङ्घोष र सफलता, ०३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलन, ०४६ सालको पञ्चायती शासन विरुद्धको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र ०६२÷०६३ को गणतान्त्रिक आन्दोलनको जग नै युवाशक्ति थियो । तर, यी बारम्बारका आन्दोलनको सफलतापछि पनि युवा शक्तिको सहि उपयोग, उपभोग र परिचालन किन हुन सकेन ? यो गम्भिर प्रश्न आमसाधारणसम्मले उठाउने गरेका छन् । ००७ सालदेखि पञ्चायतकालिन व्यवस्थासम्म दरबारीयाहरुले युवालाई गुण्डागर्दीमा समावेश गरे । सोही प्रवित्तिको हावीकै कारण ०४६ सालयता नेपाली कांग्रेसले तरुण दलका नाममा मण्डले गुण्डा संस्कृतिलाई कायम राखेको सवैले बुझेकै छन् । ०५२मा तत्कालिन नेकपा माओवादीले क्रान्तिका नाममा युवाका हातका विकासको पहरेदारी र आर्थिक क्रान्तिको रुपान्तरणको जग बसाउनुको साटो बन्दुक बोकायो । ०६२÷०६३ यता वाइसीएलका नाममा उनै मण्डले, कुण्डलेहरुको झुण्डलाई संगठित गरी अपराधउन्मुख बनाइयो । यो प्रवित्तिबाट कोही अछुतो भएन, हाम्रै साथीभाईहरु पनि यस्ता कामबाट कँहीकतै प्रभावित भएको पाइयो । यो एउटा गलत संस्कारको निरन्तरता थियो । अहिलेपनि कतिपय ठाउँमा जारी राखिएको छ । यसको अन्त्यलाई रुपान्तरणसहितको राजनीतिक अभियान वा युवा आन्दोलन नै खाँचो छ । जसबारे हामीले केही योजनाहरु ल्याउने प्रयत्न गरेका छौं । त्यसअघि युवाको सवाल हेर्दा सरल र बुझ्दा गहन बनेको दृष्टान्त राख्नु उपयुक्त हुनेछ । सामान्यतया १६ देखि ४० वर्ष उमेर समुहमाथि उठेको यो प्रश्नका सरल जवाफ छैनन् । यो एउटा आन्दोलन हो र यसलाई व्यावसायिक ढंगबाट व्यवस्थापन गर्न सक्नु यसको सहज उत्तर हुनसक्छ । तर, नेपाली राज्यव्यवस्था अहिलेसम्म त्यसप्रति गम्भिर हुन सकेको छैन । 

युवा राजनीतिबाट अलग भएर यी प्रश्नका सहज उत्तरहरु देखा पर्दैनन् । अहिले भइरहेको भोको राजनीतिको रुपान्तरणविना सवालका सही र प्रयोगात्मक उत्तरहरु आउँदैनन् । राज्यबाट युवालाई एउटा सीमामा घेराबन्दि गर्ने प्रयत्न भएको छ । १६ वर्षमा नागरिकता पाउने तर मताधिकार १८ वर्षमा मात्र दिन पाउने । नागरिकता पाएको मानिसले सरकारी सेवा, व्यावसायीक काम र राज्यसँग सरल सम्बन्ध बनाउँदै रोजगारीको अवसर पाउने गुञ्जायस छैन । हामी यस्तो गैरन्यायिक प्रणालीलाई चिर्न चहान्छौं । राज्यमा पुराना रीतिको उपयोग गर्ने र युवालाई क्षणिक प्रलोभनमा राखेर राज्यसत्ताको पहुँचबाट टाढा राख्ने प्रवित्तिले संगठित हुन सकेका छैनन् । राजनीति फोहोरी होइन, हरेक पेशागत संस्थामा लागेका युवाहरु संगठित हुन चहान्छन् तर जुन चरित्रले जरा गाडेको छ, त्यसको रुपान्तरण सहितको प्रयोग आवश्यक छ । युवा संघमा यस पटकदेखि हरेक पेशासँग आवद्ध भएका आम युवालाई पनि संगठित हुनका लागि अभिप्रेरित गरिएको छ । यो योजनामात्र होइन, कार्यान्वयनको महत्वपूर्ण पाटो हो । २० औं अर्बको मासु आयात गर्ने हाम्रो मुलुक कृषिको प्रचुर सम्भावना बोकेको मुलुक हो । तर, हामी किन गर्न सकिरहेका छैनौं ? हामी व्यावसायीक काममा युवाहरुसँग साक्षात्कार गर्न सकिरहेका छैनौं, हाम्रा नाममा राज्यमा देखिएको बजेटसम्मको पहुँचमा पुगेका छैनौं । कुनै पार्टी विशेषको नाममा एकीकृत कोषजस्तो बनाइएको युवा स्वरोजगार कोष, युवा मन्त्रालय, युवाका नाममा रकम छुट्याउने प्रत्येक निकायसम्म हाम्रो व्यावसायीक सोच, सहज पहुँच छैन । यस्तो अवस्थामा युवाका सवालमा राजनीति गर्ने विभिन्न युवा संगठन वा संस्थाको दायित्व कति गहन छ भन्ने कुरा बुझ्न आवश्यक छ । तर, यो जिम्मेवारीमा एमाले भ्रातृ संगठन युवा संघ नेपाल कति जिम्मेवार हुन सक्ला ? जसले भर्खरै नयाँ नेतृत्व पाएको छ । 

गएको साता बुटवलको दृश्य फरक थियो । देशभरीका कुख्यात डनहरु, बहुचर्चित उपनामका नन्दि र भिरङ्गीहरुको भेला भयानक थियो । गाँसका लागि मुस्किल भएको मुलुकमा प्राडो र पँजेरोको कुनै कमी छैन भन्ने विम्ब उक्त दृश्यले देखाइरहेको थियो । नेकपा एमालेको भ्रातृ संगठन युवा संघ नेपालको आठौं राष्ट्रिय महाधिवेशनको दृश्य फरक, जटिल र भयानक देखियो । एमालेका सवै नेताहरु पनि बुटवलको मञ्चमा पुगेकै थिए । उनीहरुले त्यहाँबाट माहौल उचाल्नका लागि आफुमा भएका वयानबाजीका कुनै कसर बाँकी राखेनन् । नेपालमा मौलाइरहेको गाली राजनीतिले त्यहाँ पनि निरन्तरता पायो । विचारभन्दा पनि गाली गरेर राजनीतिमा अगाडी बढ्न सकिन्छ भन्ने नियतलाई कायम राखियो । एकीकृत नेकपा माओवादीलाई सकुञ्जेल गाली गरेर नेताहरु फर्किए । यो निरन्तरता युवा संघ नेपालमा पनि कायम देखियो । युवा संघका अध्यक्ष महेश बस्नेतले पनि माओवादीलाई गाली गर्ने कुनै कसर बाँकी राखेका थिएनन् । 

नेपाली राजनीतिमा बजारीकरण गर्न थालिएको गाली राजनीति र युवा संघ नेपालको नयाँ नेतृत्वको जुन परिणाम बाहिर आयो यसले नेपाली युवा आन्दोलन अथवा युवा राजनीति कतातिर जाँदैछ भन्ने बहसलाई खुल्ला बनाएको छ । वैचारिकशुन्यतालाई कायम राख्दै वलबाहुको राजनीतितिर छिरेको युवा आन्दोलनले युवाका खास मुद्दालाई अव कसरी उठाउला ? भन्ने एउटा प्रश्नपनि छाडेको. छ । खयर, नेकपा एमाले भ्रातृ संगठन युवा संघ नेपालको नयाँ नेतृत्व फेरि पनि महेश बस्नेतको पोल्टामा परेको छ । लोकतान्त्रिक पद्दतीबाट भएको चुनावी प्रकृयामा उनको जीत अनिवार्य स्वीकार्य छ । बस्नेतको जीतसँगै उनको बहुमत प्यानलको जीतलाई पनि नकार्न मिल्दैन । किनकी ती सवै लोकतान्त्रिक पद्दतीबाट निर्वाचित भएर आएको पदाधिकारीहरु हुन् । तर, बस्नेतका पदाधिकारीहरुको राजनीतिक पृष्ठभुमी, तिनको विचारको तह र तिनको नेतृत्वबाट युवा राजनीतिक कतातिर वामे सर्ला ? यो अहिलेको गहन प्रश्नचाँही बनेको छ । यो प्रश्नको बहस युवा संघको आगामी कार्यकालले व्यवाहारिक रुपमा देखाउने क्रियाकलाप, वैचारिक दृष्टिकोण र नयाँ दिशाको यात्रामा भर पर्ने कुरा हो । 

करिव ५० लाख युवा अहिलेपनि भारत लगायत खाडी मुलुकसहित विश्वभर रोजगारीका लागि अलमलिएका छन् । दैनिक एक हजार सात सय भन्दा युवाशक्ति श्रमका लागि मुलुक छाडीरहेको छ । राजनीतिप्रति उसको वितृष्णा बढिरहेको छ । यो सरल देखिन्छ तर यसले निम्त्याउने जोखिमहरु भ्यानक छन् । राज्यका लागि दक्ष शक्ति मुलुक छाडेर जानुले विकासका कामहरुमात्र होइन, हाम्रो सम्बृद्ध मुलुक बनाउने चाहना पनि कमजोर बन्दै जान्छ । लाखौ युवा मुलुकभित्र वेरोजगारीको समस्यामा भौतारिरहेका छन् । भोको पेटमा राजनीतिक दलमा आवद्ध भएर होल टाइमर भएर खटिएका छन् । 

नेपाली युवा आन्दोलन र त्यसमा आधारित मुद्दालाई कार्यान्वयन गर्नका लागि हयुवा सरोकारका मुद्दामा आधारित योजना के हुन सक्ला ? विचारविमशृ र योजनाको खाँचो छ । 

तरुण साप्ताहिकको नियमित स्तम्भ सरोकारमा प्रकाशित मेरो आलेख